۲۰ سال از کشف نخستین مرد نمکی در معدن نمک چهر آباد می‌گذرد و این روزها فعالیت تیم آلمانی در دل کوه‌های منطقه چهر آباد دوباره نام این معدن را بر زبان ها انداخته تا گفته شود هنوز مشخص نیست چه تعداد مرد نمکی در معدن نمک چهرآباد مدفون هستند.
در این راستا تحقیقات مشترکی برای بررسی هرچه بیشتر مومیاییهای معدن نمک چهرآباد در دستور کار قرارگرفته تا پروژه تحقیقاتی مطالعه بر روی مردان نمکی و اشیای مکشوفه از معدن نمک چهرآباد از ۲۰ مهرماه با حضور یک هیئت آلمانی، از موزه و دانشگاه بوخوم در زنجان آغاز شود.
ابوالفضل عالی سرپرست ایرانی هیئت مشترک پژوهش مومیاییهای معدن نمک چهرآباد در بدو ورود هیئت آلمانی به زنجان در مورد جزئیات این همکاری مشترک گفته بود: کار تحقیقات توسط متخصصان ایرانی با مشارکت و همکاری هیئت آلمانی در حوزه‌های باستان‌شناسی، مطالعات محیطی(چشم‌انداز باستان‌شناسی منطقه)، ژئومورفولوژی، گیاه‌شناسی و جانورشناسی انجام می‌شود.
وی یادآور شد: مطالعه بر روی مومیاییهای مردان نمکی و همچنین اشیا و ابزار مکشوفه در معدن نمک چهرآباد نیز در دستور کار هیئت تحقیقاتی است و این پروژه علمی به مدت یک ماه ادامه می‌یابد.
عالی با اشاره به اینکه این پروژه مشترک تحقیقاتی در محل موزه باستان‌شناسی مردان نمکی(عمارت ذوالفقاری) اتجام می‌شود گفت: انجام مطالعات بر روی مومیاییهای طبیعی مردان نمکی، بررسی نمونه‌های به‌دست‌آمده از منسوجات، پارچه‌ها، ابزارآلات، سفالینه‌ها، بقایای انسانی و جانوری و نمونه‌برداری از محل معدن نمک چهرآباد در دستور کار قرار دارد.
چهرآباد؛ قدیمی‌ترین معدن نمک شناخته‌شده در ایران
فعالیت این تیم تحقیقاتی در حالی انجام می شود که یحیی رحمتی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان با ابراز خرسندی از حضور هیئت آلمانی در زنجان و ادامه پروژه علمی و تحقیقاتی مردان نمکی و معدن نمک چهرآباد اعلام می کند که با انجام تحقیقات علمی، شناخت بهتری از تمدن و تاریخ این منطقه به دست خواهد آمد.
وی ادامه بررسی پارچه‌های هخامنشی و چرم‌ها و پوستین‌های به‌دست‌آمده از معدن نمک به همراه ابزارهای معدنی را از برنامه‌های این تیم اعلام کرده و گفته است: علاوه بر ادامه مطالعات معدنی، هم‌زمان با حضور محققان آلمانی، مطالعات گیاه‌شناسی در زمینهٔ ژئوفورمولوژی با موضوع مطالعات محیطی و زمین‌باستان‌شناسی با همراهی گیاه‌شناسان و اساتید دانشگاه زنجان در زمینه‌های مختلفی مانند انسان‌شناسی، مومیایی‌ها، بافتشناسی، استخوانشناسی،DNA باستانی، مطالعه ریشه و منشأ جغرافیایی مومیایی‌ها، جانورشناسی و گیاه‌شناسی کهن انجام می‌شود.
رحمتی با اشاره به آغاز عملیات میدانی مطالعات میان‌رشته‌ای در معدن چهرآباد از سال ۸۳ ادامه داد: معدن نمک چهرآباد مهمترین معدن استخراج نمک در دوره هخامنشی و ساسانی است و مردان نمکی یافت شده نیز گویای همین مطلب است.
ورود این هیئت آلمانی و آغاز بررسی‌ها در معدن نمک چهرآباد در حالی است که به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی بلندمدتی برای بررسی این معدن وجود دارد، معدنی که شهرت امروزی آن به دلیل گنبد نمکی بزرگ معروف به دوزلاق است که قدیمی‌ترین معدن نمک شناخته‌شده در ایران محسوب می‌شود.
تمایز مردان نمکی چهرآباد از مومیاییهای دنیا
کارشناس باستان‌شناسی موزه و دانشگاه بوخوم آلمان در مورد مطالعات جدید روی مومیایی ها گفت: سال آینده فاز دوم اکتشافات در معدن چهر آباد با حفاری بزرگی آغاز می‌شود.
توماس هانس افزود: فاز نخست اکتشافات که به مدت سه سال بود به اتمام رسید و با تأمین اعتبار، جدید فاز دوم برای مدت سه تا پنج سال آغاز شد.
وی با متمایز دانستن مردان نمکی چهر آباد از سایر مومیاییهای دنیا گفت: باید با همکاری مشترک دانشگاه بوخوم آلمان و کارشناسان زنجانی به روشی برای نگهداری بلندمدت مردان نمکی برسیم. با توجه به اینکه در دنیا چنین مردان نمکی وجود ندارد، تجربه‌ای در این زمینه نداریم و بررسی وسیعی نیاز است.
این کارشناس موزه و دانشگاه بوخوم آلمان در خصوص وضعیت کنونی معدن چهرآباد برای انجام اکتشافات جدید گفت: در پی بارندگی و طوفان سقف آماده‌شده ، تخریب شد اما سقف جدید آماده شده است.
همچنین مسئول پژوهش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان به مهر گفت: اقدامات مطالعاتی بر روی مردان نمکی و اشیا مکشوفه از معدن نمک چهرآباد طی همکاری مشترک با پژوهشگران آلمانی انجام شد.
ابوالفضل عالی بابیان اینکه سال‌های ۸۳ و ۸۴ و نیز ۸۹ و ۹۰ اشیایی طی حفاری معدن چهر آباد کشف شد افزود: با توجه به اینکه تعداد این اشیا زیاد بود مطالعات و پژوهش بر روی آنها به‌صورت مرحله‌ای انجام می‌شود.
وی افزود: نتایج پژوهش‌های سال‌های ۹۰ و ۹۱ در یک کتاب دوزبانه انگلیسی و فارسی طی ماه‌های اخیر در آلمان چاپ شد و نتایج پژوهش‌های امسال و بهار و تابستان سال آینده نیز در جلد دوم این کتاب منتشر می‌شود.
ماجرای مردان نمکی
بنابراین گزارش بعدازآنکه نیم پیکره مرد نمکی شماره یک در سال ۱۳۷۲ در معدن نمک چهر آباد به حال خود رها شد تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت تا در پائیز ۱۳۸۳ معدن کاران حین کار با بولدوزر مجدداً با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی‌شده بود.
با جستجوی معدن کاران در میان خاک‌های آشفته، علاوه بر جمع‌آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تکه‌تکه شده، اشیایی نیز به دست آمد که به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.
بررسی‌های اولیه بر روی بقایای انسانی، که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نام‌گذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میان‌سال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره ها و سقف تونل کشته‌شده است. ازجمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات اشاره کرد.
کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه‌ای از اشیا موجب ازسرگیری پژوهش های باستان‌شناسی در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد.
سریال مردان نمکی معدن چهر آباد با کشف مرد نمکی جدید همانند مرد نمکی شماره سه در پی باطله برداری در زمستان سال ۸۳ تداوم یافت و به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به‌صورت متلاشی‌شده، و تکه‌تکه یافت شد.
بقایای مومیایی یا همان مرد نمکی ۳ شامل استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم بود که همچون معدنچیان دیگر براثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته‌شده بود.
به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرارگرفته بود.
دستها از ناحیه آرنج خم‌شده، دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریباً مشت شده بود . پای راست به‌صورت نیمه‌باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت. باوجود شکستگی جمجمه در چند قسمت دلیل مرگ بر اساس تحقیقات انجام‌یافته توسط دکتر شکوهی با عکس‌برداری سی‌تی‌اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب درنتیجه ریزش تونلها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است.
بر اساس تحقیقات انجام‌گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر است. بر گوشهایش حلقه‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است.
به همراه این جوان مومیایی‌شده اشیای جالب‌توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای او بسته‌شده است. از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین طناب‌های گیاهی، یک‌مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی‌سوز سالم دودزده، ۱۱ تکه سفال نیز همراه این جسد یافت شده است.
از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می‌شود. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل‌شده است.
ریزش معدنی در اعماق تاریخ
مرد نمکی پنجم در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به‌جز سر بقیه قسمتهای بدن زیر صخره و سنگهای آواری بزرگ قرارگرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی براثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده، کشته و مدفون‌شده است.
برخلاف مومیایی نمکی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی پنجم پوسیده‌شده و از بین رفته بود بافت نرم فقط در قسمتهایی کوچک از دودست، پاها بخشهایی از صورت، سینه و لگن باقی‌مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی ۵ است.
پیش از کاوشهای دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد، بر اساس یافته‌های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی و یا نماینده هیئت حاکمه اقوام سکایی در سده ۸ پیش از میلاد بوده است. اما با کاوشهای دو فصل اخیر مشخص شد که همه مومیاییهای مکشوفه از معدن، کارگرانی بودند که درنتیجه ریزش معدن و فروریختن دیواره‌ها و سقف و تونلها کشته و مدفون‌شده‌اند.
بر اساس آزمایش ها مشخص شد که مرد نمکی ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمکی ۱، ۲، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است. بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونلهای معدن چهر آباد، دست‌کم دو بار رخ‌داده است.
در حال حاضر به‌استثنای مومیایی نمکی شماره یک که در موزه ملی نگه‌داشته می‌شود، بقیه اجساد و اشیای به‌دست‌آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می‌شوند.