دیده‌بان: لیلا فرهادی: فرمانده کل انتظامی کشور گفته «قرار است از روز شنبه ۲۶ فروردین ماه با استفاده از فنآوری‌های هوشمند در ثبت تخلفات، افرادی را که در معابر عمومی، خودرو یا در اماکن تجاری اقدام به کشف حجاب کرده اند رصد کرده و به این ترتیب با اسناد و مدارک به محاکم قضایی معرفی کنند. رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی تهران هم گفته دوربین‌های جرایم رانندگی، موارد کشف حجاب را استخراج می‌کنند.
انتقاد به شناسایی چهره افراد بی‌حجاب با دوربین مداربسته
شناسایی افرادی که اقدام به کشف حجاب کرده اند از طریق دوربین‌های شهری و دوربین‌های جرائم رانندگی با اعتراض بسیاری از شهروندان مواجه شده است. انتقاد بسیاری از شهروندان این است که اگر پلیس چنین توانایی و فناوری این چنینی در دست داشته چرا تا امروز برای پیدا کردن مجرمان از آن استفاده نکرده است؟ کاربران شبکه‌های اجتماعی موارد متعددی از تجارب خودشان را به اشتراک گذاشته‌اند که در آن مورد سرقت یا ضرب و جرح توسط افرادی قرار گرفته‌اند که حتی با وجود داشتن تصاویری از آن‌ها در دوربین‌های مداربسته، تلاشی برای پیدا کردن مجرمان انجام نشده است.
بخش دیگری از انتقادات متوجه مساله مسمومیت‌های سریالی است. این سوال وجود دارد که اگر سامانه‌ای برای تشخیص چهره افراد در معابر عمومی وجود دارد، چرا تاکنون برای پیدا کردن عوامل مسمومیت‌های سریالی از آن استفاده نشده است؟ اگر عوامل این مسمومیت‌ها بازداشت شده بودند، همچنان روند مسمومیت‌ها در مدارس دخترانه ادامه نداشت. معین‌الدین سعیدی نماینده مجلس گفته «ظرفیت‌های نرم‌افزاری ما آسیب‌های جدی دارند چه بسا مشکلات فنی دارند که منجر به یکسری چالش‌های اجتماعی خواهد شد. از سوی دیگر اگر این ظرفیت‌ها تا این اندازه به تعبیر آقایان می‌توانند کشف جرم انجام دهند، چرا ما درحال حاضر پدیده مسمومیت دختران که اخیراً موج دومش هم آغاز شده است را باز هم شاهد هستیم؟ چرا از آن‌ها برای این مسئله استفاده نمی‌شود؟ چرا برای بسیاری از بزه‌ها و جرائم آشکاری که در کشور اتفاق می‌افتد، این ظرفیت‌های نرم‌افزاری و دوربین‌ها کمک حال نیستند؟»
با همه این احوال یک سوال مهم وجود دارد و آن اینکه اساسا چنین سامانه‌ای با چنین دقتی برای تشخیص چهره در معابر عمومی وجود دارد؟ آذری جهرمی وزیر سابق ارتباطات در واکنش به سیستم هوشمند پلیس برای شناسایی افراد بدون حجاب گفته «خطای بزرگی می‌کنند؛ دقت سیستم بررسی امنیتی و پلیسی را در معرض و تقابل با عموم می‌گذارند. هم ضعف‌هایش آشکار می‌شود و هم ممکن است کارآیی خود را از دست بدهد.»
این اظهارنظر آذری جهرمی که در حوزه سامانه‌های ارتباطی نقش موثری داشته نشان می‌دهد سیستم‌هایی تحت عنوان بررسی امنیتی و پلیسی وجود دارد، اما کارایی این سیستم‌ها چقدر است؟ تا امروز بخشی از این سیستم در ایران برای مقابله با آنچه «کشف حجاب» گفته می‌شود، مورد استفاده قرار گرفته است. پیامک‌هایی با موضوع «کشف حجاب در خودرو» و هشدار برای توقیف خودرو‌ها در واقع نمایانگر یکی از موارد استفاده از این سامانه بوده که همین یک مورد هم با خطا‌های گسترده‌ای همراه بوده است. در بسیاری موارد افرادی که پیامک هشدار کشف حجاب دریافت کرده اند مذکر بوده! یا از حجاب کامل برخوردار بوده‌اند.
آنچه «از شنبه» قرار است آغاز شود، طرحی به مراتب گسترده‌تر است. به گفته سردار رادان فرمانده انتظامی کل کشور، «معابر عمومی هم قرار است مورد رصد قرار بگیرد و افرادی که اقدام به به اصطلاح «کشف حجاب» کرده اند، شناسایی شوند و اسناد آن هم برایشان ارسال شود.»
به این ترتیب به نظر می‌رسد با سامانه تشخیص چهره پیچیده‌تری طرف هستیم. سامانه‌ای که دست‌کم در یک نقطه از جهان مورد بهره برداری علنی و عمومی برای مقابله با اعتراضات قرار گرفته است.
فناوری تشخیص چهره چیست؟
فناوری تشخیص چهره در واقع یک فناوری چند منظوره است که در اپلیکیشن‌های بازکردن کد تلفن‌های هوشمند و پیدا کردن دوستان در پشت‌های شبکه‌های اجتماعی هم کاربرد دارد. اما آنچه در حال حاضر مد نظر است، سامانه‌های تشخیص هویتی است که روی دوربین‌های نظارتی شهری در شهر‌های هوشمند نصب می‌شوند.
چین اولین و آمریکا دومین صادرکننده فناوری تشخیص هویت در جهان‌اند. استفاده از این فناوری در اداره‌های پلیس آمریکا در حال افزایش است هرچند بعضی از شهر‌ها محدودیت‌هایی برای استفاده از این فناوری اعمال کرده‌اند. شرکت‌های آمریکایی نظیر شرکت «کلیرویو‌ای‌آی» (Clearview AI) ابزار‌های تشخیص چهره‌ای تولید و صادر کرده‌اند که می‌تواند تصاویر دوربین‌های نظارتی را با تصاویر افراد در شبکه‌های اجتماعی و در فضای آنلاین تطبیق دهد اما چین گوی سبقت را در این حوزه از آمریکا ربوده است. نشریه «وایرد» در گزارشی گفته شاید یکی از دلایل موفقیت چین این باشد که به دلیل دولتی بودن شرکت‌های تولید کننده فناوری تشخیص چهره، دسترسی آن‌ها با تصاویر و عکس‌های افراد بسیار بیشتر است و همین مساله توسعه فناوری آن‌ها را سرعت می‌بخشد.
تجربه چین از دوربین‌های نظارتی
«مهم نیست این ادعا واقعیت داشته باشد یا نداشته باشد تا زمانی که مردم آن را باور کنند، سیستم کارآمد است». این جمله را یکی از خبرنگاران رادیو آمریکا که به مدت سی سال در چین زندگی کرده درباره کارآمدی سیستم تشخیص هویت دولت چین می‌گوید. او می‌گوید مشخص نیست تکنولوژی تشخیص چهره دولت چین واقعا چقدر کارآمد است، اما در یک سطح، صحت این ادعا اهمیتی ندارد و تا زمانی که شما آن را باور کنید، سیستم کار می‌کند، چون مقابل «دوربین سراسربین» (Panopticon) هستید.
محققان دانشگاه ام.آی.تی و هاروارد متوجه شده‌اند که کمپانی‌های چینی سردمدار صادرات سیستم‌های تشخیص چهره در جهانند. سیستم‌هایی که به طور بالقوه به دولت‌ها امکان نقض حریم شخصی و حقوق بشر را خواهد داد. بر اساس یافته‌های نشریه «وایرد»، فروش این سامانه‌ها هم بیشتر به کشور‌های اقتدارگرا و دیکتاتوری‌ها بوده است. بنگلادش سال گذشته پیشنهادی به یک شرکت چینی داده تا برای آن‌ها با استفاده از سامانه‌های تشخیص هویت پیشرفته، پایتخت را به یک شهر هوشمند تبدیل کنند.
سال ۲۰۱۸ سایت خبری «پیپل دیلی» متعلق به حزب کمونیست چین گزارشی منتشر کرد و مدعی شد سامانه‌های تشخیص هویت کشور قادرند ظرف «یک ثانیه» چهره ۱.۴ میلیارد شهروند چینی را تشخیص بدهند.
یکی از ابزار‌هایی که به کارامدی سیستم تشخیص چهره در چین کمک می‌کند، تجمع داده‌ها در دست نهاد دولت است. اپلیکیشن موبایل «وی چت» در چین روی همه تلفن‌های هوشمند نصب است. شهروندان چینی بخش عمده زندگی آنلاینش را در «وی.چت» خلاصه کرده است. این اپلیکیشن که نمونه داخلی آن با مقدار زیادی اغماض، چیزی شبیه به اپلیکیشن «روبیکا» است، همزمان سامانه پرداخت آنلاین، خرید، شبکه اجتماعی، پیام‌رسان، تاکسی اینترنتی و حتی سامانه ثنا برای ثبت شکایات در قوه قضاییه است. هیچ کس در چین از کارت اعتباری استفاده نمی‌کند. همه، همه کارهایشان را با موبایل انجام می‌دهند. حتی گدا‌های خیابانی هم از این اپلیکیشن استفاده می‌کنند.
به گزارش رویداد۲۴ کارشناسان معتقدند فناوری‌های «یادگیری عمیق» که قادر به تشخیص چهره و تطبیق آن با یک نفرند در واقع نیاز به تعداد بی شماری داده به همراه الگوریتم‌های قابل اعتمادند. چین بیش از هر کشوری در جهان به داده‌های مربوط به به شهروندانش دسترسی دارد.
یک درز اطلاعاتی در سال ۲۰۱۹ نشان داد که ابزار‌های نظارتی چین چقدر فراگیر هستند. بر اساس گزارشی که از کمپانی «سنس نتز»، کمپانی شخیص هویت چینی به بیرون درز کرده بود، بیش از ۶.۸ میلیون رکورد در یک روز، از دوربین‌های واقع در اطراف هتل‌ها، پارک‌ها، مکان‌های گردشگری و مساجد در چین گرفته شده و جزئیات مربوط به افراد زیر ۹ سال هم در آن ثبت شده بود.
اتفاقی که در چین افتاده این است که این سامانه‌ها غالبا نه برای پیدا کردن مجرمان، که برای مقابله به اعتراضات، سرکوب گروه‌های قومی نظیر اویغور‌های مسلمان و جلوگیری از رفتار‌های غلط از نظر حاکمیت استفاده شده است.
مهمترین بازه زمانی که استفاده از تکتولوژی تشخیص هویت را به یک معضل حقوق بشری تبدیل کرد، اعتراضات مردم هنگ کنگ علیه مقامات چین بود. در جریان اعتراضات اگوست ۲۰۱۹ شهروندان هنگ کنگ علیه قانون حق تبعید شهروندان هنگ کنگ به چین، مقامات دولت از دوربین‌های تشخیص چهره و تلفن‌های همراه برای ردیابی معترضان استفاده کردند. در آن زمان بسیاری از شهروندان روش‌هایی نظیر استفاده از لیزر برای از کار انداختن دوربین ها، پوشاندن صورت، استفاده از وی.پی.ان روی موبایل برای تغییر آی‌پی، خودداری از انتشار هر گونه عکس یا پست قابل شناسایی به صورت آنلاین و ارتباط از طریق اپلیکیشن‌های پیام رسان غیر قابل دسترسی برای جلوگیری از رصد استفاده کردند.
یکی دیگر از موارد استفاده از سامانه‌های تشخیص هویت برای سرکوب اعتراضات چین، استفاده از این فناوری برای سرکوب مسلمانان اویغور توسط دولت چین بوده است. برخی استان‌های چین از سامانه‌های تشخیص هویت برای مقابله با نحوه پوشش مردم هم استفاده کرده‌اند. برای مثال در چین پوشیدن لباس خواب بیرون از خانه، از نظر حاکمیت یک رفتار ناشایست است. سال ۲۰۲۰ استان شیزو چین عکس برخی شهروندان با پیژامه و لباس راحتی را برای شرمنده کردن آن‌ها منتشر کرده بود. این تصاویر توسط دوربین‌های مداربسته شهری گرفته شده بودند.
اینکه این تکنولوژی چقدر قابل اعتماد و تا چه اندازه قادر به شناسایی صحیح افراد است، مشخص نیست. به گفته خبرنگار رادیو آمریکا که بیش از سی سال در چین زندگی کرده، اساسا این مساله در درجه دوم اهمیت قرار دارد. کی اتریتمتر خبرنگار آلمانی رادیو آمریکا می‌گوید مادامی که مردم اعتبار این ابزار را باور کنند، این ابزار کارآمد است. او می‌گوید اگر شما باور کنید که این سیستم کار می‌کند، شما دیگر نیازی به یک پلیس در گوشه و کنار شهر برای رصد خودتان ندارید چرا که شما به پلیس خودتان تبدیل خواهید شد.