امروز(۲۶ دی‌ماه) سومین روز هفته‌ی هوای پاک است که «هوای پاک، سلامت و بهداشت عمومی» نامگذاری شده است.  از آغاز فصل پاییز که هوا رو به سرما می‌رود، آلودگی به هوای کلانشهرهایی همچون تهران، کرج و ... هجوم می‌آورد و نفس کشیدن را برای مردم دشوار می‌کند.

 

طبق تعریف ارائه شده در قانون هوای پاک، آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یونساز و غیر یونساز، بو و صدا در هوای آزاد، به‌صورت طبیعی یا انسان ساخت، به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را به‌گونه‌ای تغییر دهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده، فرآیندهای بوم‌شناختی (اکولوژیکی) یا آثار و ابنیه زیان‌آور است و یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی شود بنابراین ترکیبات و مواد مختلفی با حضور در جو می‌توانند به عنوان آلاینده هوا ذکر شوند.

 

دیو آلودگی هوا امسال از فروردین‌ماه خودش را نشان داد، به‌گونه‌ای که به علت خیزش گردوغبار آلاینده ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون در برخی استان‌ها افزایش قابل توجهی یافت و حتی در تهران با رسیدن به عدد ۵۰۰ باعث تجربه شرایط خطرناک کیفیت هوا شد.

 

از ابتدای فصل پاییز نیز شاهد روزهای خاکستری بسیاری در کلانشهرهایی چون تهران بوده‌ایم، به‌طوری‌که در دو ماه اخیر ۲۶ روز شرایط وارونگی دما را با آلاینده شاخص ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون تجربه‌ کرده‌ایم این در حالیست که برف و باران هم در برخی روزها نتوانستند هوای مطلوب را برای تهرانی‌ها به ارمغان بیاورند. از جمله این روزها به ۲۱ دی ماه می‌توان اشاره کرد که با وجود بارش برف، کیفیت هوای تهران در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس بود.

 

 علاوه بر ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون در برخی روزها هم دی اکسید گوگرد نفس کشیدن را برای تهرانی‌ها دشوار کرده بود. به گفته محمدمهدی میرزائی قمی - مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران -  از ۱۹ تا ۲۵ آذرماه به‌ویژه حد فاصل ۲۲ تا ۲۵ آذر غلظت آلاینده دی‌اکسیدگوگرد به خصوص در ساعات میانی روز  بسیار فراتر از حد استاندارد قرار داشت البته تهران تنها کلانشهری نبود که با آلودگی شدید دما دست و پنجه نرم کرده است بلکه کلانشهرهای دیگری مانند اراک، اهواز و اصفهان نیز با این مشکل دست به گریبان بوده‌اند.

 

 مطالعات و رهنمودهای سازمان‌ها و نهادهای معتبر بین‌المللی نشان می‌دهد برخی آلاینده‌ها با توجه به میزان تولید و انتشار همچنین بر حسب میزان آسیب‌های مربوطه به عنوان آلاینده معیار معرفی شده‌اند که در بیشتر شهرهای مهم دنیا همواره مورد اندازه‌گیری و پایش قرار می‌گیرند. در شهر تهران نیز بیش از دو دهه است که فرآیند پایش کیفیت هوا انجام می‌شود و آلاینده‌های گازی منواکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و ازن در کنار ذرات معلق کوچکتر از ۱۰ میکرون در این بین قرار داشته است البته بیش از یک دهه نیز است که آلاینده ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون مورد پایش قرار می‌گیرد.

 

 

آلاینده‌های هوا از نظر منشأ و اثرات بهداشتی بسیار متعدد هستند و بررسی تمامی آن‌ها عملا غیرممکن است بنابراین عموما  گروهی از آلاینده‌های هوا به نام آلاینده‌های معیار شامل منواکسید کربن، ازن، ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد، با توجه به اثرات بهداشتی و گستردگی منابع انتشار آن‌ها در اندازه‌گیری‌های مداوم مورد سنجش قرار می‌گیرند. به عنوان نمونه ازن آلاینده‌ای ثانویه است که بر اثر واکنش شیمیایی ترکیبات آلی فرار و اکسیدهای نیتروژن درحضور نور خورشید تولید می‌شود.

 

ذرات معلق براثر انتشار مستقیم و یا واکنش‌های شیمیایی ایجاد می‌شوند. عمده‌ترین منابع انتشار این آلاینده شامل احتراق سوخت، خودروها و ماشین‌آلات دیزلی فاقد فیلتر دوده، ، فرآیندهای صنعتی، کشاورزی و انتشار از اگزوز، لنت، لاستیک و ... خودروها می‌شود.

 

دی‌اکسید نیتروژن بر اثر احتراق سوخت از وسایل نقلیه، واحدهای تولید برق، صنایع، بویلرها همچنین سوزاندن چوب تولید می‌شود.

 

منوکسید کربن ناشی از احتراق سوخت به‌ویژه در وسایل نقلیه موتوری فرسوده و فاقد فناوری حذف آلاینده‌ها است.

 

دی‌اکسید گوگرد نیز به علت احتراق سوخت به‌ویژه سوخت‌هایی با گوگرد بالا، فرآیندهای تولید برق و صنایع و منابع طبیعی مانند آتشفشان تولید و منتشر می‌شود.

 

 

مجموعه وسیعی از تحقیقات موجود به‌طور قطعی نشان داده که قرارگیری در معرض آلودگی هوا به‌صورت کوتاه مدت از چندروز تا یک هفته و طولانی مدت از ماه‌ها تا سال‌ها می‌تواند تاثیرات جدی بر سلامتی داشته باشد. بار بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا قابل توجه و این معضل زیست‌محیطی سهم بالایی از مرگ‌ومیرهای ناشی از بیماری‌های مهم در سراسر جهان را به خود اختصاص داده است.

 

آلاینده ازن باعث کاهش عملکرد ریه و افزایش علائم تنفسی مانند سرفه، تنگی نفس، تشدید آسم و سایر بیماری‌های ریوی، افزایش استفاده از دارو، مراجعات و پذیرش بیمارستانی، اورژانس و مرگ‌ومیر زودرس می‌شود.

 

مواجهه کوتاه مدت با ذرات معلق کمتر از ۲.۵ و ۱۰ میکرون می‌تواند منجر به تشدید علائم بیماری‌های قلبی ریوی و علائم تنفسی، افزایش نیاز به استفاده از دارو و پذیرش بیمارستانی شود. مواجهه طولانی‌مدت عامل مرگ‌ومیر زودرس و تشدید بیماری‌های قلبی و ریوی است.

 

دی‌اکسید نیتروژن باعث تشدید بیماری‌های ریوی، افزایش مراجعات و پذیرش بیمارستانی، اورژانس و افزایش آسیب‌پذیری و استعداد ابتلا به عفونت‌های ریوی می‌شود.

 

منوکسید کربن هم موجب کاهش اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها و اندام‌های مختلف بدن، تشدید بیماری‌های قلبی و درد قفسه سینه، افزایش مراجعات و پذیرش بیمارستانی می‌شود.

 

دی‌اکسید گوگرد نیز تشدید آسم و افزایش علائم تنفسی، کمک به شکل‌گیری و تشدید علائم و اثرات بیماری‌های ریوی را در پی دارد.

 

 

نکته حائز اهمیت این است که آلودگی هوا تنها بر سلامت جسمانی افراد تاثیر نمی‌گذارد بلکه به روح و روان آن‌ها نیز آسیب می‌رساند. مهم‌ترین عارضه‌ آلودگی هوا «استرس» است. استرس عامل تسریع‌کننده بیماری‌های جسمی و روانی است که باعث احساس درماندگی، ناکامی و کاهش رضایت از زندگی می‌شود.

 

 طبق پژوهش‌های انجام شده، بیشترین علت بروز استرس ناشی از مشکلات ترافیکی و شلوغی، آلودگی صوتی در سطح شهر و آلودگی هواست. در این میان برخی آلاینده‌های گازی نیز اثرات مخربی بر روحیه افراد می‌گذارند. به‌طور مثال مونوکسید کربن - که بیش از نیمی از آلودگی‌های هوای شهر پرجمعیت به علت وجود این گاز و ناشی از احتراق ناقص سوخت موتور اتومبیل است - مرکز اعصاب را تحریک می‌کند و موجب افزایش سردردهای میگرنی و اختلالات بینایی و روحی و روانی می‌شود و اثرات بسزایی در سیستم اعصاب مرکزی دارد.

 

دی اکسید کربن نیز که از مصرف سوخت فسیلی تولید می‌شود، اضطراب را تشدید می‌کند و بیماری‌های روحی را به‌شدت افزایش می‌دهد. آلاینده سرب نیز بیشترین میزان آسیب روحی را بر روان افراد ایجاد می‌کند.

 

طبق پژوهش‌های انجام شده، علاوه بر اختلالاتی که در اثر آلودگی هوا بر روان انسان‌ها ایجاد می‌شود، چنانچه سرب در هوا افزایش یابد، کاهش کارآیی، افت عملکرد، افزایش استرس، کاهش شنوایی حسی و حرکتی، اختلالات عصب شنوایی و اختلالات یادگیری را به همراه دارد. در صورتی که سرب به علت سوخت نامناسب تولید شود، موجب افزایش علائم اتیسم و بیش فعالی در کودکان و کاهش چشمگیر اعتماد به نفس و فراموشی و بروز رفتارهای غیرسازگارانه در بزرگسالان می‌شود. 

 

به طور کلی آلودگی هوا موجب افزایش اضطراب، افزایش ورم مغز، کم‌خونی، کاهش دید، کاهش توان فکری افسردگی و استرس، تنش‌های عضلانی و روحی، اختلالات روان‌تنی و ذهنی، خشونت و پرخاشگری کاهش یادگیری و تمرکز می‌شود همچنین افزایش زودرنجی را در پی دارد. در این حالت فرد دچار خودبیمارانگاری می‌شود و احساس نوعی ترس در فرد شکل می‌گیرد و وسواس به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد.

 

همچنین آلودگی هوا باعث شیوع آلزایمر، دمانس (زوال عقل) و پارکینسون می‌شود. به طور کلی به نظر می‌رسد سیستم عصبی مرکزی در مقابل با آلودگی هوا آسیب پذیر می‌شود و بروز اختلالات روحی مانند افسردگی، اضطراب و ... را به دنبال دارد.

 

آلودگی هوا بر شخصیت برخی افراد نیز اثرگذار است، به‌طوری که افرادی که به انجام برخی فعالیت‌ها علاقه‌مند و برونگرا هستند، درونگرا می‌شوند.

 

افراد می‌توانند در زمان بروز آلودگی هوا به منظور بررسی اختلالات ایجاد بر روان و بهره‌گیری از تکنیک‌های ساده برای مقابله با آلودگی هوا، در حد یک جلسه از مشاوره و روانشناس کمک بگیرند. همچنین بازی‌های فکری، حل جدول و دورهمی‌های دوستانه و خانوادگی می‌تواند بر کاهش تاثیر آلودگی هوا بر روان موثر باشد اما رانندگی و ورزش در هوای آزاد را کاهش دهند.

 

در برخی روزها آلودگی هوا آنقدر شرایط را دشوار می‌کند که دستگاه‌های ذی‌ربط به عنوان راهکار کوتاه‌مدت به فکر تعطیلی ادارات، مدارس و گاهی دانشگاه‌ها می‌افتند این در حالیست که تعطیلی ادارات شامل حال همه نمی‌شود. به عنوان نمونه کارمندان برخی شرکت‌ها و ادارات خصوصی باید در محل کار در روزهای خاکستری شهر نیز حضور پیدا کنند.این موضوع در بلندمدت باعث ابتلای افراد به بیماری‌های قبلی و ریوی می‌شود و در آینده بار مضاعف هزینه‌های ناشی از چنین بیماری‌هایی را به سیستم سلامت کشور شاهد خواهیم بود چراکه در بلند مدت آسیب‌هایشان نمود پیدا خواهد کرد.

 

به گفته کارشناسان مهمترین راهکار برای پیشگیری و کاهش خسارات جانی و مالی به شهروندان و کشور، نوسازی و توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی است.

 

کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و اولویت دادن به سرمایه گذاری بر سوخت‌های پاک و بدون کربن سلامت، رفاه انسان و محیط زیست را افزایش می‌دهد. دنیای با هوای پاک برای همه، دنیایی با سلامت بیشتر و عمر طولانی‌تر است.