با توجـه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران و وجود گونه‌های شـناخته شـده مارهـا و عقرب‌های زهرآگین، هر سـاله شـاهد بـروز حـوادث ناشـی از مار گزیدگی و عقرب زدگی در منـاطق مختلف کشور هستیم. بنابراین مهم است که نحوه پیشگیری، تشخیص و همچنین درمان مارگزیدگی را بدانیم.
به گزارش ایسنا، با توجـه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران و وجود گونه‌های شـناخته شـده مارهـا و عقرب‌های زهرآگین، هر سـاله شـاهد بـروز حـوادث ناشـی از مار گزیدگی و عقرب زدگی در منـاطق مختلف کشور هستیم. مارگزیدگی در همه سنین و عقرب زدگی در کودکان کمتر از شش سال بیشتر موجب مرگ می‌شود. اگرچه برخی از استان‌ها از شیوع بیشتری در خصوص مارگزیدگی و عقرب زدگی برخوردارند، اما بروز تعداد کمتر در برخی مناطق از اهمیت این موضوع نمی‌کاهد. چه بسا صدمه این جانوران زهرآگین در مناطق با شیوع کمتر با مرگ و میر بیشتری همراه باشد.
باید توجه کرد که زهرها مواد پروتئینی هستند که توسط جانوران زهر آگین تولید می‌شوند. برخی مارها، عقرب‌ها، عنکبوت‌ها، زنبورها و ... از جملـه جـانوران زهرآگین به شمار می‌روند. در این جانوران، دستگاه ویژة تزریـق، شـامل نیش یا دندان، به غده حاوی زهر متصل است.
در عین حال سم از نظر منشاء بر دو نوع است:
منشأ زیستی که با اطلاق عنوان توکسین، طی فرآینـدهایی از سـلول یا ارگانیسم‌های زنده تولید می‌شود و معمـولا از جـنس پـروتئین بـاویژگی‌هـای بیمـاری‌زایـی (آنتـی ژن) اسـت؛ ماننـد سـم کـزاز، سـم بوتولیسم، سم دیفتری.
منشاء غیـرزیستی که بـا اطلاق عنوان سم، باعث آسیب شـیمیایی یـا فیزیکی و بروز بیماری یا مرگ در موجودات زنـده مـی‌شـود؛ ماننـد آرسنیک.
گزیدگی هم ایجاد هرگونه سوراخ شدگی، بریدگی، خراشـیدگی یـا پـاره‌شـدگی در سطح پوست یا مخاط فرد آسیب‌دیده از طریـق سـاختار یـا ارگـان تیـزجانور است. گزیدگی به طور معمول با درد و ایجـاد زخـم همراه است.
طبقه‌بندی مارها در جهان و ایران
بیش از ۳۰۰۰ نوع مار در سراسر جهان وجود دارد کـه از این تعداد، ۱۵۰ تا ۱۸۰ گونه آنها سمی خطرناک هـستند. بر اساس اندازه، رنگ و نقش‌های پوست مار بخصوص توسط افراد غیر متخصص تشخیص نوع زهردار و غیر زهردار امکان پذیر نیست.
مارهای ایران از گونـه‌هـای بیابان‌زی بوده و مهمترین آنها شامل گرزه مـار، مـار جعفـری، مار شاخدار، کفچه مار، یله مار، تیرمار، طلحـه مـار، آلوسـر، افعـی پلنگـی، کورمار، مار درفشی، شترمار و کوتوله مار است.
باید توجه کرد که مارها از نظر داشتن دستگاه تزریق زهر به سـه گـروه تقسیم می‌شوند:
- مارهای غیر زهری: این گروه از مارهـا دسـتگاه تزریـق زهر ندارند.
- مارهای نیمه زهری یا زهری تصادفی: ایــن گــروه از مارهــا یــک دنــدان تزریق کننده زهر در عقب دهان دارند که با یک شیار باز و یـک مجـرا بـه غـده سمی متصل می‌شوند. بـا توجه بـه موقعیـت دنـدان در قسمت خلفی دهان، به ندرت ممکن است گزش این مارهـا بــا تــزریق زهـر همراه باشد.
- مارهای زهری خطرناک یا زهرآگین: این گروه از مارها، یک دندان تزریق کننده زهر در جلوی دهان دارند؛ بـه نحوی کـه بـه راحتـی مـی‌تواننـد زهـر خـود را تزریـق کنند. این مارها شامل افعی‌ها، کبرا و مارهای دریایی هستند.
اجزای تشکیل دهنده زهرِ مار
بـیش از ۹۰ درصـد از وزن خشک زهر مار از پروتئین (بخصوص آنزیم‌ها) تشکیل شده اسـت.
نحوه درمان مارگزیدگی
اقدام‌های فـوری پـس از مار گزیـدگی: برای شروع کمک‌های اولیه منتظر ظاهر شدن علایم مارگزیدگی نباشید و از اقدام‌هایی که به آسیب دیدن بیشتر بیمار منجر می‌شود، پرهیز کنید. به علت ایجاد تورم در ناحیه گزش وسایلی مانند انگشتر و ساعت ... را در آورید. محل گزیدگی را با آب و صابون بشویید و سپس با پارچه تمیز بپوشانید، فرد را در موقعیت عادی و راحت دراز کشیده یا نشسته، قرار دهید. اطراف محل گزش را با خودکار خط بکشید و زمان مارگزیدگی را ثبت کنید.
برای به تأخیر انداختن جذب سیستمیک زهر و حفظ حیات بیمار و پیشگیری از بروز عوارض پیش از رسیدن بیمـار به بیمارستان یا سایر مراکز درمانی و کـاهش سـرعت جـذب زهـر از محـل گزیدگی اقدامات زیر را انجام دهید:
- بــستن و بانــدکشی بــر روی محــل گـزش به طوری که فقط بر روی پوست احساس فشار وجود داشته باشد و نبض مصدوم احساس شود، یکی از روش‌ها است.
- همچنین در موارد مارگزیدگی، به منظور ایجاد تأخیر در جریان لنفاوی می‌توان از بستن تورنیکه (رگ‌بند) به طوری که فشار تورنیکه کمتر از فشار وریدی باشد، استفاده کرد. البته نبض‌های محیطی باید حفظ شود و هر ۱۰ تا ۱۵ دقیقه محل باند باید عوض شود. البته این اقدام برای افعی‌ها به علت بـروز عـوارض موضعی توصیه نمی‌شود.
به‌طور کلی بانداژهای انجام شده برای بیماران تا زمان رسیدن به مراکز بهداشتی درمانی منتخب ادامه یابد. در صورت امکان از مار عکس بگیرید و از هر گونه تماس و دستکاری آن بپرهیزید؛ حتی اگر مار کشته شده باشد.
درمان در مراکز درمانی
در مراکز درمانی باید بیمار به صورت فوری مورد ارزیابی بالینی قرار گرفته و در صورت لزوم عملیات احیاء برایش انجام شود. درصورت نیاز، برای بیمار اکسیژن تجویز شود و احیای قلبی ـ ریوی انجام گیرد و در صورت احتمال شوک تزریق مایع وریدی لازم است. اخذ شرح حال شامل مشخص کردن گزیدگی توسط مار، سمی بودن، شدت گزیدگی، ناحیه مورد گزش، زمـان گزش، گرفتن عکس مار، انجام کمک های اولیه از فرد، سابقه بیماری های قبلی، جراحت محل گزش، درد در محل گزش و درد غدد لنفاوی، خونریزی در محل گزش، شدت تورم، سرد بودن و حرکت و نبض در اندام درگیر، تاول، سیاه شدن نسج یا رنگ پریدگی پوست، بی حسی و استشمام بوی فساد بافتی و... از جمله اقداماتی است که باید انجام شود.
بنابر اعلام اداره بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوانات مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، علایم اولیه مارگزیدگی شامل سردرد، تهوع و استفراغ، احساس کسالت، درد شکمی، اسهال، ضعف، گیجی، کلاپس، تشنج، تب، کاهش فشار خون و حتی افزایش فشار خون و... گزارش شده است.
علایم اولیه خطرناک در مارگزیدگی
- گسترش سریع تورم محل گزیدگی. بزرگ شدن دردناک و زودرس غدد لنفاوی موضعی که نشانه گسترش سم مار به داخل سیستم لنفاتیک است.
- پیدایش زودرس علائم و نشانه‌های بالینی منتشر مانند کولاپس (هیپوتانسیون و شوک)، تهوع، استفراغ، اسهال، سردرد شدید، احساس سنگینی در پلک‌ها، گیجی، خونریزی سیستمیک، دفع ادرار به رنگ قهوه‌ای تیره.
در صورت لزوم از پادزهر مار در مراکز درمانی استفاده می‌شود.
در زمان مارگزیدگی از انجام یکسری اقدامات اکیدا خودداری شود:
- ایجاد برش، خراش یا سوراخ در محل گزیدگی، مکیدن زهر از محل گزیدگی، سفت بستن تورنیکه به دور اندام مار گزیده.
- هرگز تلاش برای گرفتن یا به دام انداختن مار انجام ندهید، حتی اگر مرده و یا سرش از تنش جدا شده باشد.
- یخ روی زخم نگذارید، از آسپرین، ایبوپروفن و ناپروکسن به عنوان مسکن استفاده نشود، از درمان های خانگی جهت درمان مار گزیدگی استفاده نشود.
پیشگیری از مارگزیدگی برای ساکنین مناطق روستایی و مسافرین به مناطق روستایی و طبیعت‌گردان
- پیش از ورود به مکان‌های خنک و سایه‌دار، مانند شکاف کوه‌ها، غارها، نشستن روی سنگ‌های کنار چشمه هـا و زیـرشاخه درختان، باید از نبود مار مطمئن شوید.
- از قدم زدن در میان علف‌های بلند خودداری شود.
- بـا پوشـیدن کفش‌های مناسب (مانند چکمه و پوتین) و جـوراب‌هـای ضخیم از خود محافظت کنید.
- از دست بردن به زیرتوده‌های سنگ یا داخل توده‌های علـف اجتنـاب کنید. زیرا در بسیاری موارد، آشیانه مارها در این نوع مکان‌ها است.
- از صید مارها اجتناب کنید.
- در مسافرت یا گردش در جنگل‌ها، پارک‌هـا یـا کوهـستان‌هایی کـه ممکن است زیستگاه مار باشند، کوله پشتی و لباس‌ها را نباید روی زمین رها کرد.
- هنگام دوباره پوشیدن کفش‌ها، باید داخل آنها را به دقت جستجو کرد.
- درصورت اقامت در چادر باید همیـشه در چـادر بسته باشد و شب‌ها وسایل و به ویژه کفش‌ها را به درون چادر ببرید، و اگر برخی لوازم، از جمله کفش‌ها خـارج از چـادر مانـد، حتما باید آنها را داخل یک کیسه نفوذناپذیر قرار دهید.
- در مناطقی که دید کافی نیست، باید از بالا رفتن خودداری کرد.
- از دست زدن به مار سمی مرده باید پرهیزکرد. زیرا خطر گزش در برخی مارها تا ساعت‌هـا پس از مرگ وجود دارد.
- اوج فعالیت زمانی مارها پـس از تـاریکی هـوا اسـت کـه بـه شـکار می‌پردازند. از این رو، هنگام پیاده‌روی در شب باید بـه دقـت مراقب بود.
- در مناطق روستایی و کشاورزی، برای پیشگیری از مارگزیدگی باید اطراف خانه‌ها را از مکان‌هایی که برای مخفی شدن مارها مناسب است، مانند چوب و شاخه‌های بریده درخت، زباله، بوته‌ها و گل و گیاه بلند و نخاله‌های سـاختمانی پاکسازی کنید.
- شاخه‌های درختانی که در تماس با دیوارهـای خانـه هستند را کوتاه کنید.
- انبار نگهداری محـصولات کـشاورزی را دور از محـل مـسکونی بسازید.
- مخازن آب، حوضچه‌هـا و اسـتخرهای آب (بـا توجـه بـه جـذب جانورانی مانند قورباغه و وزغ به عنوان طعمه‌هـای مـورد علاقـه مارها)، می‌توانند سبب جذب مارها در این مکان‌هـا شـده و بایـد به صورت دوره‌ای از نظر وجود و یا عـدم وجـود مـار، بررسـی شوند.
- کنترل جوندگان در اطراف اماکن مسکونی موجب کاهش ورود مارها به این مناطق می‌شود.
- جمع‌آوری هیزم در شب، بـا افـزایش احتمـال خطر مارگزیدگی همراه است.
- از راه رفتن با پاهای برهنه یا پوشیدن دمپایی در حیاط و بیـرون منزل خودداری کنید.
- در مناطق ییلاقی و بیرون از شهر، در هنگـام راه رفـتن در شـب بـه ویژه پس از بارندگی، حتما از نـور مناسـب (چـراغ قـوه یـا مـشعل) استفاده کنید.
- در نواحی خارج از شهر، بارندگی می‌توانـد سـبب خـروج مارهـا از لانه‌ها و محل‌های اختفـای آنها شـده و پـس از بارنـدگی احتمـال مواجهه بـا مارهـا و مارگزیـدگی افـزایش یابـد. بنـابراین در منـاطق مارخیز، در هنگام راهپیمایی در جاده به ویژه در شـب بایـد مراقـب بود.
- در هنگام رانندگی با وسایل نقلیه، از زیر گـرفتن عمـدی مارهـای در جاده خودداری شود. این امر ممکن است سبب زخمی شـدن مـار وافزایش خطر حمله مار زخمی به عابرین پیاده شود. از طرفی احتمال اینکه مار به زیر وسیله نقلیه پیچیده و در هنگـامی کـه وسـیله نقلیـه متوقف است از سوراخ‌هـا و منافـذ کـف آن خزیـده و وارد خـودرو شود، وجود دارد.
- از نزدیک شدن و آوردن کودکان به نواحی مارخیز خودداری کنید.
- به جامعه در معرض خطر آموزش دهید در صورت مارگزیدگی از رانندگی خودداری کنند. زیرا ممکن است دچار بیهوشی ناگهانی یا سرگیجه شوند.