باشگاه خبرنگاران: بشدت شرمنده هستید. کلماتی که درست همین چند لحظه پیش به زبان آوردید اصلاً برایتان قابل باور نیست. واقعا نمی‌خواستند خانمی را که جلوی شما در صف ایستاده بود ناراحت کنید. اما چه فایده، حالا دیگر خیلی دیر شده. اصلا به شما چه ربطی داشت که او چند عدد ناگت مرغ سفارش داده است! اما شما خودتان را دخالت دادید و حالا او دارد با عصبانیت نگاه تان می‌کند.
حس خیلی بدی دارید، انگار یکدفعه وسط معرکه‌ای افتاده‌اید که اصلا قرار نبود آنجا باشید. قلب‌تان به تپش افتاده و دهان‌تان بدمزه شده است. بعلاوه، در ناحیه گونه‌ها احساس داغی می‌کنید. واقعیت این است که خجالت کشیده‌اید و از خجالت سرخ شده‌اید.
این یک واکنش کاملا طبیعی است که در نتیجه پاسخ به یک تجربه احساسی ناخوشایند اتفاق می‌افتد. با این که علت این پدیده به لحاظ روانشناختی هنوز چندان روشن نیست، اما فعل و انفعالات جسمانی آن قابل بررسی است. در اینجا به چگونگی انجام این فرآیند می‌پردازیم.
فعل و انفعالات درون بدن ما هنگام خجالت کشیدن
سرخی صورت براثر خجالت به‌وسیله سیستم عصبی خودکار یا سمپاتیک هدایت می‌شود. این سیستم مسئول فعال‌سازی پاسخ به جنگ و گریز است و به‌طور غیرارادی عمل می‌کند، یعنی انجام فرآیند به اراده شما بستگی ندارد. اما در عوض اقدامی مثل حرکت دست‌ها یک عمل ارادی است، یعنی باید به انجام آن فکر کنید، حتی شده برای یک لحظه کوتاه. البته، ارادی بودن حرکت دست‌ها اصلا چیز بدی نیست، چون اگر غیر از این بود هروقت که به خرید می‌رفتید، مجبور می‌شدید خیلی از چیزهایی را که نمی‌خواستید بخرید!
وقتی خجالت می‌کشید هورمون آدرنالین در بدن‌تان آزاد می‌شود. این هورمون یک محرک طبیعی است و تأثیرات مختلفی روی بدن می‌گذارد که همه آنها بخشی از پاسخ به جنگ و گریز است. آدرنالین سبب افزایش تعداد تنفس و ضربان قلب می‌شود تا به این ترتیب شما را آماده کند هر چه سریع‌تر از محل خطر دور شوید. دیگر این که باعث می‌شود اطرافیانتان را با جزئیات بیشتری ببینید تا بتوانید بیشترین اطلاعات تصویری ممکن را جذب کنید. فرآیند گوارش در نتیجه ترشح آدرنالین کند خواهد شد تا انرژی را به سمت عضلات معطوف کند. همه این تأثیرات موجب می‌شود موقع خجالت احساس کنید یکباره تکان سختی خورده‌اید و تعادل‌تان به هم ریخته است.
آدرنالین باعث انبساط رگ‌های خونی می‌شود (vasodilation) تا گردش خون بهتری داشته باشید و اکسیژن بیشتری به بدن‌تان برسد. موقع خجالت هم دقیقا همین اتفاق می‌افتد. رگ‌های صورت به پیام دریافتی از انتقال‌دهنده شیمیایی آدنیلیل سیکلاز پاسخ می‌دهند. آدنیلیل سیکلاز به رگ‌های خونی اعلام می‌کند برای ورود آدرنالین آماده شوند. در نتیجه، رگ‌های صورت منبسط شده و خون بیشتری درون آنها به گردش درمی‌آید. به عبارت دیگر، آدرنالین گردش خون در ناحیه گونه‌ها را افزایش می‌دهد و صورت گل انداخته شما را در معرض نمایش می‌گذارد تا همه بفهمند چقدر خجالت کشیده‌اید. جالب است بدانید این یک واکنش غیرمعمول از سوی رگ‌های صورت است. همه رگ‌های خونی نسبت به آدرنالین واکنش یکسان ندارند و در دیگر نقاط بدن تحت تأثیر آدرنالین قرار نمی‌گیرند و اثر هورمون روی آنها خیلی کم است.
سرخی صورت فقط به عامل خجالت محدود نمی‌شود. عوامل دیگر مثل مصرف برخی نوشیدنی‌ها نیز ممکن است همین نتیجه را داشته باشد. اما خجالت تنها موردی است که سرخی ناشی از آن به‌خاطر آزاد شدن آدرنالین اتفاق می‌افتد. بعضی‌ها چنان از این مساله رنج می‌برند که تن به جراحی می‌دهند تا از شدت این واکنش کم کنند و هنگام بروز آن کمتر سرخ شوند. این آدم‌ها ترس از سرخ شدن (erythrophobia) دارند؛ بنابر این بعضا روش جراحی را انتخاب می‌کنند. در این جراحی پزشک معالج اعصاب مربوطه بسیار کوچک در قسمت ستون فقرات را قطع می‌کند.
چند فرضیه
اگر این پدیده را به‌طور علمی‌بررسی کنید، ممکن است نتایج عجیبی حاصل شود. چرا وقتی خجالت می‌کشیم جریان خون در ناحیه گونه‌ها بیشتر می‌شود؟ این فرآیند چه هدفی را دنبال می‌کند؟ چرا عملکرد بدن به نحوی است که خجالت‌زدگی ما را نمایان می‌کند؟ این حالت از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ اینها پرسش‌هایی است که دانشمندان تلاش می‌کنند به آنها پاسخ دهند.
رِی کروزییر، استاد روان‌شناسی در دانشگاه ایست آنگلیای انگلستان است. به نظر او سرخی صورت براثر خجالت وسیله‌ای است برای ایجاد هنجارهای اجتماعی. همه ما باید به این هنجارها پایبند باشیم تا جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم به هرج و مرج کشیده نشود. وقتی صورت‌مان سرخ می‌شود، یعنی این که خجالت زده هستیم و می‌دانیم قوانین اجتماعی را زیر پا گذاشته ایم و حالا داریم تاوان آن رفتار غلط را پس می‌دهیم. کسانی که ما را در این وضع می‌بینند از روی تجربه درک‌مان می‌کنند و می‌فهمند چه احساس ناخوشایندی داریم. پس سرخی صورت یک نوع ابراز تأسف غیرکلامی و جسمانی در مقابل اشتباهات‌مان است.
او معتقد است خجالت کشیدن نشانگر هوش اجتماعی است. پیش نیاز خجالت این است که بتوانید اول از همه احساسات دیگران را بفهمید، یعنی با آنها همدلی کنید و نسبت به موقعیت اجتماعی ای که در آن قرار دارید آگاه باشید. این همدلی و هوش اجتماعی در سال‌های اولیه زندگی شکل می‌گیرد، حول و حوش زمانی که به مدرسه می‌رویم و فعالیت‌های اجتماعی را تجربه می‌کنیم. با مطالعه چگونگی پیشرفت هوش اجتماعی، روان‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که سرخی صورت براثر خجالت، همگام با آگاهی ما از دیگران شکل می‌گیرد. یافته‌های فوق تائید می‌کند که این پدیده ریشه اجتماعی دارد.
توماس‌هابز، فیلسوف قرن 17 در توصیف جوامع اولیه، آنها را کثیف و وحشی خطاب می‌کند. اگر گفته‌های او صحت داشته باشد، آن وقت می‌توان این‌طور برداشت کرد که سرخی صورت وسیله‌ای برای ابراز تأسف در مقابل اهانت به دیگران است.
این رفتار در میان حیوانات هم قابل مشاهده است. آنها نشانه‌هایی حاکی از عذرخواهی از خود بروز می‌دهند تا اطرافیان بفهمند از آنچه کرده‌اند پشیمان هستند. مثلا در کشورهای غربی که نگهداری حیوانات خانگی مثل سگ رایج است، دیده شده وقتی سگ خانگی مرتکب اشتباهی می‌شود، می‌آید و شکمش را به پای صاحبش می‌چسباند تا به نوعی عذرخواهی خودش را نشان داده باشد.
فرضیه دیگری وجود دارد که می‌گوید شخصیت همه آدم‌ها از سه جزء تشکیل می‌شود؛ خودشیفتگی، کمال‌گرایی و خشونت. این سه جزء با درجات مختلف با یکدیگر ترکیب می‌شوند و هزاران شخصیت متفاوت را می‌سازند. جنبه خودشیفتگی بر پایه جستجوی شهرت و افتخار قرار دارد. فرد خودشیفته می‌خواهد از دیگر همنوعانش برتری داشته باشد.
وقتی این جستجو براثر یک موقعیت شرم‌آور از مسیر طبیعی خود خارج می‌شود احساس خجالت می‌کنیم، بعدش هم به‌دلیل ترشح آدرنالین گونه‌های‌مان سرخ می‌شود. صرف‌نظر از این که کدام فرضیه درست‌تر است، باید توجه داشت که آدم‌ها یک میل طبیعی به بخشیده شدن دارند. به همین دلیل است که موقع خجالت گونه‌هایشان سرخ می‌شود. اگر غیر از این بود دلیلی برای قرمز شدن وجود نداشت. پس دفعه دیگر که در یک موقعیت ناراحت‌کننده قرار گرفتید و صورت‌تان داغ شد، فقط یادتان باشد که این نیز بگذرد.