مهر: آیین "گِل مالی" سابقه ای طولانی و کهن در تاریخ لرستان دارد. تا جایی که پیران و کهنسالان لرستانی به یاد دارند و روایت می کنند، مردم این استان در گذشته در سوگ بستگان، شانه های خود را گل مالیده و در مراسم سوگ شرکت می کردند.
اما بازماندگان و وابستگان درجه یک متوفی گاه سرتا پای خود را گل مالی می کردند تا عمق اندوه را نشان داده و خود را با از دست رفته ای که گِل پوش شده شریک بدانند.
در فرهنگ لرستان به کسی که اندوهگین است "شون کِز" می گویند و وقتی شانه ها "گِل مالی" شود نشانه "کِز شدن" یا غمناک بودن انسان است. آغشته کردن تمام قامت در مراسم سوگ اوج فاجعه و اندوه را نشان می دهد چنانکه به گِل نشستن کنایه از اوج اندوه است.
یک مردم کهنسال کوهدشتی در رابطه با رسم گل مالی در دوران جوانی خود به خبرنگار مهر می گوید: وقتی عزیزی از دست می رفت، مردان تکه ای از سیاه چادر برشانه می افکندند و شانه های خود را گل می گرفتند.
وی ادامه می دهد: کسانی که از روستاهای دیگر هم به مراسم سوگ می آمدند به احترام بازماندگان شانه های خود را گل می مالیدند تا خود را در غم آن ها شریک کنند. اما بازماندگان نزدیک سرتاپای خود را گل می مالیدند.
آب حیات من است خاک سر كوى تو
اما مردم لرستان سال هاست این رسم کهن را به سوگواری عاشورا گره زده و با مقدس کردن آن آیینی ساختند که جزئی جدانشدنی از عزاداری روز عاشورا شده است.
آیین های سنتی روز عاشورا روایت گر عاشقانه ای حزن انگیز از مردمان لرستان است، عاشقانه ای که سر تا پای اهالی این دیار را در خاک و "گِل" فرو برده تا هر عزاداری زمزمه کند: آب حیات من است خاک سر كوى تو.
روایت این عاشقانه از روزها قبل از عاشورا شروع شده است، از ایامی که همه چیز مهیای عرض ارادتی دیگر می شود. خیمه ها در شهر پا می گیرد؛ دیوارها و خیابانها سیاهپوش می شوند و نوحه های محلی تا روستاهای دورافتاده ضجه می زنند.
همه این مقدمه چینی ها برای آیینی است که روز عاشورا لرستان را به اوج می برد؛ شاید بتوان نامش را "خاکی ترین آیین عاشورایی" نهاد چرا که این سنت دیرینه از اوج اخلاص و ارادت مردم این دیار برخاسته است، ارادتی که تمامی ندارد و هر روز عمیق تر و خالصانه تر می شود.
سرتاپای خود را آغشته به گل می کنند
لرستانی ها هرساله با فرارسیدن دهم محرم، با درست کردن حوضچه های گِل و گِل مالی کردن خود، عزادار بودن و اوج اندوه خودرا برای سید و سرور شهیدان ابراز می کنند. آیینی که فقط در لرستان اجرا می شود.
یک روز قبل از دهم محرم خاک پاک و بی غل و غش تهیه می شود و الک شده آن را مقابل تکایا بر زمین می ریزند، سپس با خشت و آجر، پیرامون خاک را دایره ای درست کرده و آماده می کنند تا نیمه های شب عاشورا با ریختن آب و گلاب، گل را آماده کنند.
برخی پیش از روشن شدن هوا با دراز کشیدن در حوضچه گل و چرخیدن سرتاپای خود را آغشته به گل می کنند. گل مالی عزاداران تا پیش از ظهر عاشورا ادامه دارد. حوضچه های گل عمومی بوده و هرکسی می تواند از آن ها استفاده کند.
شب عاشورا که هنوز گل آماده نشده زن ها و کودکان کنار آن شمع های نذری روشن می کنند. گل مالی کردن تمام بدن مخصوص مردان است و زن ها فقط شانه ها یا روی سرچادر خود را به گل آغشته می کنند.
عزاداری با پاهای برهنه
مسئولیت برخی این است که داخل حوضچه های گل بایستند تا گل را به سر و روی کسانی که تمایل دارند بمالند که گِل مال نامیده می شوند. برخی هم فقط شانه ها و برخی هم شانه ها و سر خود را گل می مالند.
زن ها و کودکان باز با افروختن شمع و گذاشتن آن کنار حوضچه های گل، نذر خود را به این طریق ادامی کنند و این به حوضچه های گل نورانیت خاصی می بخشد.برخی هم نذر می کنند که هرسال اول صبح خود را آغشته به گل کنند.
اگر محرم با فصل سرما مصادف شود، یک روز قبل از دهم عاشورا عده ای دسته جمعی به کوه رفته و هیزم مورد نیاز برای برپاکردن آتش کنار حوضچه های گل را تامین می کنند که البته در سالهای اخیر مسئولیت تهیه و توزیع هیزم به دستگاههای مرتبط واگذار شده است.
آتش های بزرگی کنار حوضچه ها برپا می شود و کسی که خود را گل مالی کرده کنار آن ایستاده تا پس از خشک شدن گل لباس هایش، به دسته های سینه زنی یا زنجیرزنی ملحق شود.
بیشتر کسانی که سرتاپای خود را گل آلود می کنند کفش ها را از پاکنده و با پاهای برهنه با دسته های عزاداری همراه می شود.عشق به امام حسین(ع) و یاران باوفایش چنان در جان و دل عزاداران لرستانی شعله می کشد که حتی در سرمای زمستان با پاهای گلی خیابان های شهر را تا ظهر عاشورا به عزاداری می پردازند.
گل مالی در لرستان به قدری مقدس است که وقتی دسته های گل آلود عزاداری برای صرف نذری به خانه ها وارد می شوند هیچ صاحب خانه ای از ورود پاها و بدن های گلی نه تنها جلوگیری نکرده بلکه از آنها استقبال می کنند.
امروز آیین گل مالی چنان در بین لرستانی ها فراگیر و به یک آئین عاشقانه و عارفانه تبدیل شده است که حتی از سوی لرستانی های مقیم استان های دیگر از جمله پایتخت نیز هرساله برگزار می شود.