خبرآنلاین: در ساعت ۳:۵۱ بامداد ۱۳ مهر ۱۴۰۱ زمین لرزه با بزرگای ۵.۶ در ۷ کیلومتری جنوب شرق خوی، آذربایجان شرقی رخ داد. ارزیابی اولیه این زلزله را کم ژرفا – با ژرفای حدود ۸ تا ۱۰ کیلومتر – و سازوکاری امتداد لغر نشان می دهد. با توجه به روند گسل سیه چشمه-خوی که شمالغربی – جنوب شرقی (که در ادامه روند سامانه گسله شمال تبریز قرار گرفته)، به نظر می رسد که همین گسل با جنبشی امتداد لغز راستگرد و مولفه کوچکتر فشاری، مسبب رخداد زلزله بامداد ۱۳ مهر ۱۴۰۱ بوده است
زلزله خوی، با حدود ۲۵۰ مصدوم تا ۴ ساعت بعد از رخداد ، تلفات جانی (کشته ) نداشته ولی خسارتهای مادی از قبیل آسیب به منزلهای مسکونی وارد کرده است. منطقه پیرامون دریاچه ارومیه لرزه خیزی بالایی دارد. در این ناحیه روندهای شمالی جنوبی غرب دریاچه ارومیه (مانند گسلهای پیرانشهر، سرو و ارومیه) با گسلهای سامانه گسله شمال تبریز (با راستای شمالغرب-جنوب شرق ) در منطقه شمال دریاچه ارومیه تلاقی می کنند. میزان لغزش سالانه حدود ۴ تا ۵ میلیمتر در سال بر روی پهنه گسله سیه چشمه – خوی برآورد شده است. مطالعات تحلیل خطر زلزله نشان می دهد که این پهنه – محدوده خوی - حدودا هر ۸۰۰ سال می تواند یک زمینلرزه با بزرگای ۷ تجربه کند. هنوز زمینلرزه با بزرگای ۷ قبلی روی این پهنه گسله معرفی نشده ولی زمینلرزه های با بزرگای کمتر در ۱۸۴۰ و ۱۸۴۳ در همین پهنه رخ داده اند.
زمین‌لرزه‌های قطور آذربایجان غربی (۴/۱۲/۹۸) نیز با ۲ رخداد یکی با بزرگای ۵.۸ در راستای گسل سلماس و دومی حدود ۱۰ساعت بعد در ساعت ۱۹:۳۰ با بزرگای ۶ در راستای گسل باش قلعه (که بین ترکیه و ایران امتداد دارد) شاخصند. ۲۸ آبان ۹۸ و ۲۷ بهمن۹۸ در همین منطقه زلزله‌های با بزرگای ۴.۷ رخ داد. گسل زمین‌لرزه‌ای زلزله بامداد ۴/۱۲/۹۸ قطور با راستای شمال شرق- جنوب غرب و سازوکاری کششی، یک تلاقی با روند گسل با راستای شمال غرب-جنوب شرق در جنوب قطور دارد که موجب زلزله عصر ۴/۱۲/۹۸ با بزرگای ۶ شد. در واقع به نظر می‌رسد جنبایی گسل در زلزله اول، موجب تحریک گسل متلاقی با آن و رخداد زلزله دوم با بزرگای ۶ شده باشد. این همان روندی است که در ادامه به سلماس می‌رسد و موجب زمین‌لرزه‌های ۱۶ و ۱۷ اردیبهشت ۱۳۰۹ سلماس هم شد. این تلاقی‌ها از نظر تحریک رخداد زمین‌لرزه‌های اصلی بعدی همواره از نگاه زلزله‌شناسان حائز اهمیت فراوان‌اند.
در ۱۷ اردیبهشت سال ۱۳۰۹ در ساعت ۲:۰۴ بامداد زمینلرزه ویرانگری با بزرگی ۷.۲ رخ داد که موجب تخریب وسیع شهر سلماس و روستاهای اطرافش شد. روز قبل از زلزله اصلی سلماس، ساعت ۱۱ صبح شانزدهم اردیبهشت ۱۳۰۹، زمین‌لرزه‌ای با بزرگی ۵ رخ داد. پیش‌لرزه صبح شانزدهم اردیبهشت به هشت روستا و همچنین دیلمقان آسیب رساند و ۲۵ نفر را کشت. پس از آن دستور تخلیه ساکنان صادر شد و به همین دلیل تلفات زمینلرزه اصلی که سحرگاه ۱۷ اردیبهشت رخ داد، به دو هزار نفر محدود شد. این موضوع با هوشمندی استاندار و فرمانداران وقت امکان‌پذیر شد که با همان زلزله با بزرگای ۵ در میانه روز شانزدهم اردیبهشت، دستور تخلیه مردم را صادر کردند. وقتی زمینلرزه نیمه‌شب هفدهم اردیبهشت رخ داد، اکثر مردم بیرون از ساختمان‌ها بودند. انتظار می‌رفت در زمینلرزه اصلی، اگر پیش‌لرزه‌ای در کار نبود و تصمیم پیشگیرانه اجرا نشده بود، بسیار فراتر از این تعداد کشته می‌شدند. در این زلزله، دیلمقان، کهنه‌شهر و روستاهای اطراف به کـلـی تـخریب شـدنـد. بعـد از زلزلـه، در شمـال غربی ویرانـه‌های دیـلمـقان، شـهری جدیـد به مـهندسی اسدالله خاور با مشورت مهندسان آلمانی احداث شد که از آن روز به بعد به نام شاهپور نامیده شد.
قطعات گسل زمین‌لرزه‌ای سلماس در نزدیکی شهر سلماس و مجاورت روستای ملحم و در محل گورستان مسیحیان آشوری، به صورت یک افتگاه گسله با ارتفاع حدود دو تا چهار متر، هنوز بعد از ۹۰ سال دیده می‌شود. امروزه جمعا در طول حدود ۱۶ کیلومتر می‌توان این گسل زمین‌لرزه‌ای را دنبال کرد و نگارنده در بازدیدهای سال ۱۳۷۳ و ۱۳۹۲ ، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۵ به بررسی میدانی این گسل پرداخته است.
از نظر تاب‌آوری، شهرهای مرزی ایران و ترکیه شبیه هم هستند و در وان ترکیه شهرک‌هایی مثل مسکن مهر در ایران وجود دارد که بعد از زمینلرزه اول آبان ۱۳۹۰ وان با بزرگای ۷.۲، و ۲۶ مرداد ۱۳۹۱ ورزقان آذربایجان شرقی از آنها بازدید کردیم.
از سوی دیگر نکته مهم و جدیدتر نیز باید مورد توجه قرار گیرد: خشک شدن دریاچه ارومیه بر لرزه خیزی گسل های اطراف دریاچه موثر است. از سال ۱۳۷۵ به بعد ۲۰ میلیارد متر مکعب آب دریاچه ارومیه دست رفت و در سالهای بعد از ۱۳۹۲ ، به ویژه در سال پر باران ۱۳۹۸ حدود ۱ تا ۳ میلیارد آب دوباره به این دریاچه بازگشت، و البته در سالهای آبی ۹۹-۱۴۰۰ و ۱۴۰۰-۱۴۰۱ مجددا خشکسالی شدید در این پهنه تجربه شد. به نظر می رسد که چنین تغییرات محیطی به لحاظ فیزیکی منجر به تغییرات استرس در این ناحیه و تحریک گسلها می شود. شبکه لرزه نگاری آذربایجان از ۱۳۷۴ در محدوده دریاچه ارومیه احداث شده است، که اولین شبکه محلی جدید در سالهای بعد از انقلاب در ایران است. با مطالعه داده‌های لرزه‌خیزی و تغییرات دریاچه ارومیه، به یک روند تغییرات و ارتباط بین این دو پدیده می رسیم. این کاری است که نگارنده از نیمه دهه ۹۰ در ایران پیگیری میکند. مساله بسیار مهم است چرا که باید بفهمیم که با تغییرات آب دریاچه ارومیه چه تغییراتی در محیط پیرامون آن قابل رخداد است.
