قراردادی که رضاخان در بخاری سوزاند

توکلی در ابتدا بحث خود با اشاره به اهداف سیاسی و اقتصادی انگلستان در کشورهای مختلف گفت انگلیس بواسطه نیازهای خود در کشورها هزینه می کند .در دوره­ی پهلوی دوم امپراطوری انگلیس هم نیاز به استعمار مستقیم کشورهای حوزه قرداد سایکس پیکو را نداشت و هم، از عهده ی امور اجرایی این کشورها بر نمی آمد؛ به همین خاطر کشورهای شامل این قرداد، خودشان مجری سیاست های انگلستان بودند.

وی افزود: با توجه قدرت گرفتن روز افزون انگلستان و نزدیک شدن به پایان قرداد نفتی دارسی، این امپراطوری تصمیم به تشدید اعمال این قرارداد گرفت . با مطرح شدن این مساله مناقشاتی در حاکمیت پهلوی ایجاد شد تا جایی که رضا خان از شدت عصبانیت پرونده نفت را در بخاری سوزاند و با این کار احمقانه یکی از حساس ترین پرونده های نفتی کشور را از بین برد و با گفتن این جمله "حالا بروید با هم توافق کنید" فصل جدیدی از استعمار نفتی انگلستان بر ایران را آغاز نمود. قرداد جدید از سال 1312 به مدت 60 سال تمدید شد که به موجب این سند سهم ایران از یک دوازدهم به یک شانزدهم تقلیل پیدا کرد به علاوه وزارت دریایی کشور صاحب قرداد مستحق استخراج تقریبا رایگان از نفت ایران شد . نکته جالب توجه اینجاست که ایران موظف به خرید تجهیزات و پالایشگاه ها پس از پایان قرداد 60 ساله شد.

رضاشاه چگونه نخست وزیر عراق را راضی کرد

توکلی گفت: بعد از انعقاد قرارداد با موضوعیت شرکت نفت ایران انگلیس و مفاد عجیب آن، دربار پهلوی، تصمیم به ایجاد هیاهو و جشن گرفت. تا جایی که برگزاری این جشن برای برخی مقامات پهلوی، مثل مخبر السلطنه­ی نخست وزیر هم به شهادت نوشته هایش عجیب می نمود.

توکلی با ذکر نمونه­ی دیگری از نفود انگلیسی ها در کشور و تکرار تئاتر عصبانیت رضا خان به مساله واگذاری اروند روذ به عراق پرداخت. وی افزود: در بحث واگذاری اروندرود و ساحل شرقی آن ابتدا مخالفت هایی از سوی دربار پهلوی صورت گرفت اما با اصرار و تمناهای عجیب نوری سعید پاشا نخست وزیر آنگلوفیل عراق و به دست و پا افتادن او در مقابل پهلوی اول، رضا خان با عصبانیت دستور می دهد که "یک جوری او را راضی کنید". جالب اینجاست برای رضایت او اروندرود به عراق واگذار می­شود . به گفته ی این کارشناس مسائل تاریخی در واقع این بازی از سمت پاشا یا رضا خان نبوده و همه مسایل وابسته به سیاست انگلیس بوده است. نکته ی موکد این موضوع اینجاست که آقای «نیکولاس سرکیس» در کتاب «نفت تنها و آخرین شانس خاورمیانه» می نویسد: وقتی نوری سعید پاشای نخست وزیر در عراق قصد بازدید پالایشگاه نفتی منطقه را داشت، شرکت نفت انگلیس به او اجازه بازدید حضوری از تاسیسات عراقی را نداد و او با هواپیمای دونفره در آسمان از پالایشگاه بازدید نمود.

دکتر توکلی در ادامه بحث نفوذ انگلستان در سیاست های پهلوی در مورد قرداد رود هیرمند نکاتی را مطرح کرد. وی با اشاره به کتاب«سیاست سرزمین سوخته» نوشته­ی«رضا رییس طوسی» از مفاد ننگینی مانند تقسیم آب رود هیرمند تا سال 52 که بعدها موجب خشکیدن دریاچه هامون شد، سخن گفت.

سیاست پلیسی، سیاسی رضا شاه در دستگاه قضاوت

بحث دیگری که توسط این کارشناس مسایل سیاسی و تاریخی در این نشست مطرح شد، سیاست قضایی رضاشاه بود که به گفته ی او به تبعیت از نظام قضایی غرب شکل گرفته بود . به گفته توکلی ایجاد کننده این ساختار میرزا علی اکبر خان داور، یکی از کسانی بود که در قدرت رساندن رضا خان نقش به سزایی داشت. به بیان دکتر توکلی "داور" حتی امروز هم در بین حقوق دانان بر اساس عدم وجود تحقیقات صحیح مورد تایید است اما به شهادت خود خاندان پهلوی قوانین وارداتی میرزا علی اکبر خان در واقع شایسته احترام نیست و نهایتا هم خودش تاوان این قوانین را می بیند و در اثر ترس از غضب پادشاه خودکشی می کند.

سیستم پلیسی، سیاسی از ویژگی های دیگر نظام قضایی پهلوی بود که به گفته های این کارشناس همه ی نویسندگان دوره­ی پهلوی آنرا وسیله ای برای پرونده سازی های سیاسی و از بین بردن صدای مخالفان حکومت توسط شهربانی می دانند. این مساله در زمان ریاست سرتیپ آیروم، سرتیپ زادسر و سرتیپ مختاری بر شهربانی کاملا مشهود است. شدت برخورد گاهی آنقدر اوج می گرفت که با بی مهری رضاخان به شخصی تصمیم به فرار از مملکت را می­گرفت مانند عبدالمک دادگر یا محمدحسین خان آیروم و ...

به گفته توکلی با یک حساب سر انگشتی میشود دریافت که در حکومت رضا خان هر روز کاری یک سند یا پرونده ی قضایی ایجاد می شد .

فساد اخلاقی تیمور تاش به گفته­ی پهلوی ها

دکتر توکلی در ادامه ی بحث سیاست های پلیسی سیاسی دستگاه قضایی پهلوی به اشخاصی که خودشان گرفتار این سیستم شدند مانند تیمورتاش اشاره کرد که به گفته یعقوب توکلی در بیان شخصیت او در اسناد پهلوی چنین آورده اند :«در یک صبح اول وقت زمستانی مردم رشت می بینند که ماشین استاندار، در جاده های کنار شهر میان گل و لای چپ کرده و استاندار و خانمی که بعدا مشخص میشود همسر یکی از کارکنان استانداری بوده با حالاتی مست درون ماشین هستند» خواجه نوری در کتاب بازیگران عصرطلایی در مورد این اتفاق می گوید: تیمور تاش در زمان استانداری خودش آنچنان وقاحت دارد که بدون توجه به مناسبات اجتماعی جامعه ایران در روز روشن با حالت مستی با همسر یک کارمند روابط نا مشروعش مشخص می شود ولی در سمت استانداری باقی میماند .

دکتر توکلی با اشاره به روابط تیمور تاش با انگلیسی ها و قدرت او در دربار پهلوی که به نوعی تمام قدرت آن تلقی می­ شد از فرجام او در دستگاه قضایی پلیسی سیاسی سخن گفت که به اتهام ارتباط با روس ها و دریافت صد تومان رشوه نهایتا در زندان سر به نیست شد.

رضاشاه درباره اسلام سیاست روشنفکران را اجرا می کرد

مبحث دیگری که در خصوص سوژه یابی تاریخ معاصر از سوی دکتر توکلی در مورد رضا شاه مطرح شد مبارزه­ی علنی او با اسلام است که در مقوله­ی اقتضائات حکومت هم نمی گنجد و در ادوار تاریخی نیز کمتر دیده شده است. وی گفت: نقطه ی شروع این مبارزه با تعطیلی حوزه های علمیه شروع شد در حالی که در این زمان در حوزه های علمیه جریان مبارزه با سلطنت وجود ندارد و حتی به دلیل احساس خطر از طرف عثمانی، روس و تهدید انگلیس ها نوعی پذیرش و رضایت از پهلوی در حوزه علمیه وجود داشت. حتی اشخاصی مثل میرزای نائینی و آیت الله کاشانی در جریان انتخاب رضا خان به او رای داده بودند.

به گفته ی این کارشناس تعطیلی حوزه های علمیه با شرایط ذکر شده و در زمانی که بار آموزشی مملکت بر عهده ی این نهاد بود چیزی جز اجرای سیاست های فرقه ی اجتماعی عامیون و جریان روشنفکری که معتقد بود در ایران اسلام باید برچیده شود نبود.

شکل برخورد رضاشاه با عاشورا در کمتر دوره ای نظیر داشته است

مساله کشف حجاب، موضوع دیگری بود که دکتر توکلی به بررسی آن پرداخت. به گفته این پژوهشگر پنج جریان روشنفکری، فمنیست، طبقه اشراف جامعه، بابیه و مدارس تبشیری برای اجرای کشف حجاب تمایلات جدی داشتند که نهایتا در 1314 اجرایی شد. در این قانون جز تغییر ظواهر عملا تغییر دیگری در سطح جامعه دیده نشد حتی این عمل باعث مواجه جدی دولت و ملت و فضای امنیتی در کشور گشت و جز اسلام زدایی ثمره ی دیگری برای دولت رضا خان نداشت.

به گفته ی دکتر توکلی در طول تاریخ، حاکمان ضد شیعی و دارای تمایلات اموی به آسانی وارد مبارزه با سنت عاشورایی نشدند. در طول تاریخ این فراز و نشیب ها در عزاداری بسیار شد مثلا در دوره ی آل بویه عزاداری عاشورا رسمی شد و بعد از آن ها سلجوقیان و غرنویان به شکلی که عزاداری مرسوم بود مخالفت کردند اما جز در دوره ­ی محدودی مانند امویه و عباسی برخورد و سرکوب شدید مانند دوره پهلوی گزارش نشده است. در این دوران پلیس، ژاندارمری و خبرچین ها به شدت با عزاداری های هیات و منازل برخورد میکردند.

سرکوبی شدید مخالفانِ چپ سوسیالیست و کمونیست از دیگر ویژگی های حکومت رضا خان پهلوی از دیگر مباحث مطرح شده در نشست بود.

ایران بهترین راه کمک رسانی انگلیس به روسیه

دکتر توکلی با ذکر منابعی مانند «کتاب اهمیت استراتژیکی ایران در جنگ جهانی دوم» نوشته­ی دکتر همایون الهی، «نبرد قدرت ها در ایران» نوشته «بانی روبین» و «جنگ قدرت ها در ایران» به قلم دکتر شجاع ذوقی پنج راه را برای کمک انگلستان به روسیه بیان کرد که عبارتند از:

-راه دریای سیاه که مشکل آن وجود خطر حمله توسط زیردریایی آلمان ها بود

-راه ولادی وستک؛ مشکل این راه سرمای بیش از حد بود که موجب سختی جابجایی کمک ها می­شد.

-راه مورمانسک که مشکل این راه نیز سرمای شدید بود به دلیل عبور از دریای منجمد شمالی بود

-راه دیگری که وجود داشت راه هند و افغانستان بود که به دلیل عدم وجود جاده مناسب برای این امر مناسب نمی نمود.

-راه باقی مانده آبهای گرم خلیج فارس بود که دسترسی را بسیار راحت تر میکرد؛ همچنین وجود راه آهن شمال به جنوب در ایران که باعث میشد کالای تخلیه شده در بندر در عرض 36 ساعت بدون هیچ مزاحمتی به شمال ایران برسد.

به گفته ی دکتر توکلی ساخت خط آهن شمال به جنوب باعث این شد که انگلستان مشکلات جنگ جهانی اول را نداشته باشد و بسیار راحت تر کمک ها را به روسیه برساند. وی همچنین اضافه کرد که از زمان اخراج پرتغالی ها در دوره شاه عباس هیچ پایگاه دریایی جز انگلیس ها در خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند وجود نداشت . حتی اجازه وجود یک نیروی دریایی کوچک به رضاخان هم نمی دادند. در نتیجه سلطان بلا منازع خلیج فارس در آن سالها انگلستان بود که با اشغال ایران در جنگ جهانی دوم از راه آهنی که با پول ایران ساخته شده بود به نفع خودش استفاده میکرد.

انگلیس بخاطر نیاز به رضایت عمومی مردم ایران رضاشاه را برکنار کرد

این کارشناس مسائل تاریخی در ادامه بحث با اشاره به جمله­ی«سر ریدر بلار» از برکناری رضا شاه به بهانه­ی ارتباط با آلمان ها سخن گفت. سخنان بلار اینگونه است: «ما برای اینکه ایران را بدون دردسر اشغال کنیم به این نتیجه رسیدیم که باید به مردمانشان یک امتیاز بدهیم و بهترین امتیازی که می توانستیم به مردم بدهیم، برکناری دیکتاتوری حاکم بر آنها بود» . به گفته ی دکتر توکلی واقعیت برکناری رضاخان چیزی جز نیاز انگلستان به رضایت عمومی از برکناری شاه نبود. وی افزود: پس از قطغی شدن پایان عمر حکومت رضا شاه، انگلیس ها با پنج نفر وارد مذاکره شدند؛ محمد حسن خان قاجار، ولیعهد احمد شاه اولین گزینه­ی آنها بود که به دلیل شرایط اشغال ایران، حاکمیت را نپذیرفت، گزینه بعدی آنها پسر محمد حسن خان بود که او هم نپذیرفت. محمد علی فروغی گزینه ی بعدی آنها بود که به دلیل کهولت سن و شرایط جامعه دست رد بر سینه ی انگلیسی ها زد . چهارمین انتخاب آنها «محمد ساعد مراغه ای» سفیر ایران در روسیه بود که او هم با دلایل مشابه قبلی ها پیشنهاد انگلیس را نپذیرفت . بعد از این چهار مرحله با توجه به تحقیقات انگلیسی ها، فروغی محمدرضا پهلوی را پیشنهاد داد و آنها هم پذیرفتند. نکته قابل ذکر دیگر عدم اعتراض رضاخان به برکناری او بود که فقط به فکر فرار از دست روس ها بود و در این زمان با ورود روسها به کرج به اصفهان رفت و در آنجا استعفا داد و از کشور خارج شد.

ارتش پرهزینه رضاشاه در برابر اشغال ایران هیچ مقاومتی نکرد

مساله ارتش رضا خان دیگر سوژه ی مطرح شده از طرف دکتر توکلی بود که بخش اعظم بودجه کشور را به خود اختصاص داده بود اما این ارتش متحدالشکل در برابر اشغال کشور هیچ مقاومتی نکرد و در زمانی که به آن نیاز بود اعلام انحلال نمود و عملا هزینه های مصرف شده برای ارتش با این اقدام دور ریخته شد.

محمد رضا پهلوی تحصیلات آکادمیک نداشت

در شهریور 1321، پس از اشغال ایران توسط متفقین و استعفای رضاخان، محمدرضا پهلوی در سن 21 سالگی برای سلطنت انتخاب شد. محمدرضا برادر دوقلوی اشرف پهلوی دختر خانواده ی پهلوی بود که تفاوت های اخلاقی فراوانی با محمد رضا شاه داشت. به گفته ی این کارشناس هرچه اشرف رفتار پسرانه و قلدرانه داشت، در محمدرضا این خصوصیت دیده نمی­شد.

به بیان یعقوب توکلی، محمدرضا تا ششم ابتدایی در مدرسه اختصاصی نظامیان تحصیل می­کرد و در این دوره نسبت به کسانی که قصد نزدیک شدن به او را داشتند بی توجه بود.به همین سبب بود که ترجیح داد یک فرد گوشه گیر به نام «حسین فردوست» که فرزند یک نظامی رده پایین بود را به عنوان دوست صمیمی انتخاب کند.

دکتر توکلی با اشاره به خاطراتی از فردوست در مورد نزدیک شدن او به درباره ی پهلوی مواردی را مطرح نمود. به گفته­ی توکلی دوره ی بعدی تحصیلات پهلوی دوم که بعد از ششم ابتدایی در سویس گذشت که مدت آن مجموعا پنج سال شد. این موضوع بیانگر این واقعیت است که تحصیلات محمد رضا به هیچ وجه آکادمیک نیست و خط بطلانی است بر شایعات تحصیلات آکادمیک او .محمدرضا از بازگشت به ایران مجددا وارد مدرسه نظام شد و در همین زمان بود که با فوزیه ازدواج کرد. پس از این ازدواج با تولد اولین فرزند محمدرضا مساله انتقال قدرت به وجود می آید.

به گفته توکلی پس از رفتن رضا خان از ایران روابط خانوادگی خاندان پهلوی دچار از هم گسیختگی می شود؛ اشرف از علی قوام طلاق می­گیرد، فوزیه با شاه دچار اختلافاتی می­شود و برای همیشه از ایران می­رود و ملک تاج قوام و علم اختلافاتشان آغاز می­شود.

بخاطر شرم، کتابم را درباره فساد اخلاقی پهلوی منتشر نکردم

دکتر توکلی سوژه­ی مهم دیگری را که در محمدرضا شاه مهم شمرد، مساله ی لودگی اخلاقی او و خانواده اش بود. به گفته­ی این استاد دانشگاه پادشاهان قدیمی نیز اگرچه دچار فساد اخلاقی بودند اما یک سری ظواهر را رعایت می­کردند ولی محمدرضا شاه اصلا به این ظواهر هم پایبند نبود.وی چنین ادامه داد که اگرچه پادشاهان قدیمی غالبا در مراسمات دینی به صورت ظاهری شرکت می­کردند اما حضور محمدرضا در این مراسمات از ظاهر شدن سالانه­ی او در مسجد سپه سالار فراتر نمی­رفت.

وی فساد اخلاقی شاهزادگان پهلوی را به قدری مشمئز کننده خواند که دلیل عدم چاپ کتاب جدیدش که به این موضوع اختصاص دارد را شرم از بیان این موارد دانست .نکته جالب اینجاست که این فسادها توسط خود خاندان پهلوی منتشر شده است و کسی این موارد را به آنها نسبت نداده است.

نکته ی دیگری که در نشست مطرح شد، مساله انتخاب محمدرضا شاه توسط انگلیسی ها بود که دکتر توکلی آن را به هیچ وجه تصمیم رضاخان نمی داند زیرا در استعفای پهلوی اول خبری از انتصاب محمد رضا نیست.

محمدرضا شاه پادشاه مسلوب الاختیار

به گفته دکتر توکلی در دوران مشروطه اختیارات پادشاه بسیار محدود بود و قدرت اصلی در دست مجلس و دولت منتخب مجلس قرار داشت. همانطور که احمدشاه فقط اسم یک پادشاه را یدک می کشید. اما زمانی که رضا خان در راس کار قرار گرفت نظام پادشاهی را به ماقبل از مشروطه برگرداند. دکتر توکلی ابتدای حکومت محمدرضا شاه را نیز بازگشت اجباری به زمان مشروطه دانست و دلیل این بازگشت را مشکلات عصر رضاخان و تبلیغات علیه خانواده سلطنت دانست و به این ترتیب اعمال حاکمیت تا سال 1335 عملا غیر ممکن بود.برای مثال وقتی کنفرانس متفقین در ایران برگزار می­شود اعتنایی به شاه ایران نمی­شود و حتی به درخواست او برای ملاقات با چرچیل و روزولت پاسخی نمی­دهند و نهایتا خود شاه به ملاقات آنها می­رود. این استاد دانشگاه در خصوص اداره­ی کشور در این زمان صحبت هایش را ادامه داد که در این زمان مجلس و دولت آن را بر عهده داشتند.

در این دوره دولت های کوتاه مدتی فراوانی مانند دولت های سهام السلطان بیات، علی سهیلی، احمد قوام السلطنه و محمد ساعد مراغه ای پدید آمدند. مدتی بعد ارتش دوباره شکل گرفت و احزاب سیاسی شروع به فعالیت کردند. قوام السلطنه با کمک آمریکایی ها حزب دموکرات قوام را تشکیل داد، انگلیسی ها به کمک ضیاالدین طباطبایی حزب اراده ملی را تاسیس کردند و روس ها با تکیه بر اعضای بازمانده گروه پنجاه و سه نفره حزب توده را تاسیس کردند. این سه دولت در ارتش شروع به یارگیری نظامی نمودند. به گفته­ی این استاد دانشگاه حزب دموکرات قوام با سر لشکر رزم آرا و عناصر او از قبیل سرتیپ گیلانشاه، سرتیپ زاهدی و مرحوم سرلشکر قرنی و سرهنگ هدایت پیوند برقرار کردند و در مقابل جناح اراده ملی، با کمک سرلشکر حسن ارفع حزب آریا را در ارتش تشکیل داد. عناصر شناخته شده­ی آن سرتیپ دیهیمی، سرهنگ حسین منوچهری(بهرام آریانا)، سرهنگ نصیری بودند. نفوذ دیگری که در این برهه در ارتش شکل گرفت تشکیل سازمان نظامی حزب توده بود که توسط سرگرد علی اکبر اسکندانی و سرهنگ آذر شکل گرفت.

یعقوب توکلی با بیان فضای موجود در ارتش که دچار چند دستگی شده بود از نقش ضعیف محمدرضا شاه در ارتش سخن گفت و افزود: در این دوره رهبران سازمان ها و احزاب تصمیم گیرندگان اصلی بودند و شاه کمترین نقش را در حکومت داشت. این موضوع تا زمان وقوع مساله آذربایجان ادامه داشت.

پایان جنگ و ماجرای تخلیه نیروهای خارجی از کشور

مساله بعدی که در نشست سوژه یابی در تاریخ معاصر به آن پرداخته شد ماجرای تخلیه نیروهای نظامی پس از پایان یافتن جنگ بود. بر این اساس مقرر شده بود که شش ماه بعد از اتمام درگیری، نیروهای خارجی کشور را ترک کنند. انگلیس و آمریکا به دلیل شرایط نیاز به نیرو این کار را انجام دادند اما روسیه این کار را نکرد و در ایران نیروهایش در ایران ماندند. روس ها با توجه به پیشنه ی مثبتی که از اجرای سیاست خمیری داشتند تصمیم ماندن را اجرایی کردند.

در این فاصله با به قدرت رسیدن حزب های وابسته­ی روسی و استفاده روس ها از سید جعفر پیشه وری، فرقه دموکرات کردستان با تکیه بر ادبیات ناسیونالیست قومی و ادبیات چپ تشکیل شد.همچنین روس ها با تاکید بر نا برابری قومی بین ترکها و فارس ها در صدد پیوستن آذربایجان ایران با آذربایجان شوروی برآمدند . توکلی با بیان اینکه برخی مدعی هستند روس ها برای تجزیه اقدام نکردند، این مدعا را با اشاره به سیر تدریجی تصرف در زمان های مختلف مانند زمان صفویه، زندیه و قاجار در مساله­­ی شمال دریای خزر باطل دانست.

به گفته­ی توکلی در جریان این تجزیه طلبی ها با برنامه­ی روس ها، جمهوری آذربایجان و جمهوری مهاباد در کردستان و آذربایجان غربی شکل گرفت . این مساله بازیگرانی داشت که یکی از آن ها اشرف پهلوی است که با استالین ملاقات می­کند و در کتاب«من و برادرم» ادعا می­کند او از استالین خواسته است دست از سر ایران بردارد . عنصر دیگری که به گفته ی توکلی در این فضا موثر است قوام السلطنه است که در مذاکرات با روس ها وعده­ی امتیاز واگذاری چاهای نفت شمال را به شرط عدم حضور روس ها در منطقه را می­دهد.

آیا آمریکا، روسیه را تهدید به حمله­ی هسته­ای کرد؟

دخالت آمریکا و تهدید هسته ای آمریکا علیه استالین که در کتاب «باری روبین» بدون هیچ سند منطقی آورده شده سوژه­ی دیگر مورد بحث دکتر توکلی بود. در این بحث اضافه شد که هیچ سندی برای پذیرش تهدید هسته ای ترومن علیه استالین وجود ندارد و همچنین عدم وجود الزامات و زیرساخت ها برای حمله هسته ای این ادعا را تکذیب می­کند.

به عقیده­ی دکتر توکلی نوشته های غربی همواره قابل استناد نیست . مانند داستان سازی های هلوکاست که اگر در میان خاطرات چند هزار صفحه ای استالین و روزولت کندکاو شود حتی یک صفحه گزارش در مورد هولوکاست وجود ندارد اما بعد از پایان جنگ سندسازی های غربی در این مورد فراوان است.

قدرت گرفتن شاه در قائله­ی آذربایجان

دکتر توکلی در این نشست دلیل چهارم جلوگیری از تجزیه آذربایجان را واکنش مردم از در مواجه با مخالفت روس­ها در برگزاری مجلس ترحیم سید ابوالحسن اصفهانی دانست که باعث دست کشیدن تجزیه طلبان از این مساله شد. نکته جالب دیگری که از سوی این مورخ مطرح شد نظر مشترک امام خمینی و محمدرضا شاه در مورد این حادثه است که از معدود اشتراکات این اشخاص در همه­ی زمینه ها است. هر چند بعدها محمدرضا شاه در دعوای با قوام السلطنه آن را محصول تلاش خود می­داند.

به گفته ی این کارشناس مسایل تاریخی، بازگشت ارتش به آذربایجان به فرماندهی رزم آرا و قدرت گرفتن ایران در این منطقه باعث افزایش توان حکومتی محمدرضا شاه نسبت به قبل شدو او این احساس را پیدا کرد که می­تواند در کشور نفوذ بیشتری داشته باشد و تلاش خود را برای تصاحب فرماندهی کل قوا آغاز کرد. توکلی در ادامه از نقش اشرف در ورود به تقسیم بندی های سیاسی سخن گفت و در این مورد افزود: به دلیل مشورت اشرف با نخست وزیران او تاثیرش از محمد رضا بیشتر بود و به همین جهت بیشتر هم مورد تایید انگلستانی ها بود.

ریشه شکل گیری جنبش ملی صنعت نفت چه بود؟

دکتر توکلی در بحث پایانی به چگونگی شکل گیری جنبش ملی صنعت نفت پرداخت و افزود ریشه این قضیه را باید در شهریور 1320جستجو کرد، وقتی که سلطنت رضا خان برداشته شد، احزاب و تشکل های زیادی راه افتادند، حوزه علمیه مجددا راه اندازی شد و با بازگشت حاج آقا حسین قمی از تبعید و شکل گیری مرجعیت واحد به رهبری آیت الله بروجردی با تلاش امام خمینی و مرحوم اشراقی بر رونق آن نیز افزوده شد در مجموع یک رها سازی سیاسی اتفاق افتاد . به گفته­ی توکلی بعد از این مرحله یک اتفاق مهم در تاریخ سیاسی پهلوی می­افتد و آن هم اقدام به ترور محمدرضا شاه به سال 1327 در دانشگاه افسری است. این اقدام به جهت اینکه به حزب توده منتصب بود باعث دستگیری اعضای حزب توده و اقداماتی مانند تبعید آیت اله کاشانی که حامی مجله ی پرچم اسلام بود به لبنان شد. توکلی در ادامه افزود: پس از این اتفاقات محمد رضا پهلوی به سرعت یعنی در همان سال 1327 دست به تغییر قانون اساسی زد . شاه پهلوی در این تغییر، فرماندهی کل قوا و اختیار فرمان انحلال مجلسین را مطالبه می­کند. به گفته ی توکلی این تغییر مخالفانی از جمله قوام السلطنه داشت که با شاه هم نامه نگاری های تندی انجام می­دهد و خواستار عدم اجرای این تغییرات می­شود اما نهایتا موفق نمی­شود و شاه سی نفر نماینده خود را راهی سنا می­کند.

به گفته­ی توکلی در این زمان بود که مساله نفت مطرح می­شود، نفتی که شرکت آمریکایی سیکلر و از طرف دیگر روس ها با آمد و شدشان به آن چشم دوخته بودند. وی در این مورد گفت: در سطح کشور مخالفت هایی با حضور آمریکایی ها صورت گرفت که بعضی ها آن را به علم و قصد او برای عدم ورود آمریکایی ها برای ورود به بازار نفت نسبت می­دهند. این مخالفت ها به واگذاری نفت به مجلس کشیده شد و دکتر مصدق نیز در این راه تلاش هایی را جهت عدم واگذاری نفت به روسیه و آمریکا کرد تا جایی که طرحی را به مجلس داد که هر شخصی قصد قرداد با آمریکایی ها و روس ها را داشته باشد به ده تا پانزده سال حبس محکوم شود. دکتر توکلی در پایان افزود: رحیمیان نماینده چپگرای قوچان نیز در این زمینه ایده­ی لغو قرداد بهره برداری انگلیسی ها از نفت را مطرح می­کند و جو عمومی ملی شدن نفت در میان مطبوعات و هچنین بعضی علمای وقت مانند آیت الله خوانساری و آیت الله شکل می­گیرد.