روزنامه شرق: در روزهای اخیر از شهروندان خواسته شده است تا از سفرهای غیرضروری خودداری کنند. دلیل اصلی البته تشدید همه‌گیری کروناست. بسیاری از ایرانیان در محل تولد ساکن نیستند.

 

اکنون در آذر 99 با شروع دوره جدید بارندگی‌ها خطر و ریسک سیلاب نیز هم‌زمان با تعطیلات همه‌گیری کرونا و احتمال جابه‌جا‌شدن شهروندان جدی است. برای روزهای دوم و سوم آذرماه، پیش‌بینی شد که در شهر تهران حدود 35 میلی‌متر باران ببارد که حدود 13 درصد از میانگین درازمدت بارش در تهران (276 میلی‌متر) است.

 

در هفته‌های اول سال 1398 با شدیدترین بارندگی‌ها و سپس سیلاب‌ها در صد سال گذشته در بخش‌های مختلفی از ایران مواجه شدیم. بارندگی‌ها که قطع شد هم مشخص شد که «دوره خشک‌سالی تمام نشده و وارد دوره ترسالی نیز نشده‌ایم» (برخلاف ادعاهای شبه‌علمی که مطرح شد که خشک‌سالی تمام شده و ترسالی شروع شده است!) و هم آنکه وسعت ویرانی‌ها به‌آرامی و به‌تدریج خود را نشان داد.

 

تخمین زده شد که 87 نفر کشته بر جای مانده و حدود هفت میلیارد دلار خسارت مالی وارد شده است. تغییر آب‌وهوا و شهرنشینی سریع، شهرهای جهان را در معرض افزایش ریسک سیلاب‌های خطرناک و پرهزینه قرار داده است. در گزارش سازمان ملل متحد در سال 2011 اگر شهرها اقدامی برای سازگاری انجام ندهند، می‌تواند به‌طور متوسط خسارت جهانی سیل از شش میلیارد دلار در سال 2005 به یک تریلیون دلار در سال در سال 2050 افزایش یابد.

 

شهرهای واقع در پای دامنه‌ها در مناطق خشک (مانند تهران، تبریز و مشهد) و شهرهای بزرگ ساحلی در معرض ریسک‌های سیل هستند. در بازنگری در چشم‌انداز شهرنشینی جهانی در سال 2011 تقریبا 890 میلیون نفر از ساکنان شهر در معرض سوانح طبیعی بوده‌اند.

 

فرکانس و شدت حوادث آب‌وهوایی در 50 سال گذشته در مقیاس جهانی افزایش یافته است. تمرکز بیمه‌شده دارایی‌ها در توسعه زیرساخت‌ها نمی‌تواند همگام با نیازهای روزافزون جمعیت باشد. این عدم تعادل شهرها را به‌شدت در معرض آسیب‌های طبیعی قرار می‌دهد.

 

خسارت‌های سیلاب‌های فروردین 98 در ایران نشان داد که تجمع ریسک‌ها به‌طور فزاینده‌ای افزایش می‌یابد، زیرا «ریسک‌های پنهان» مانند وقفه‌های احتمالی کسب‌وکار به‌طور فزاینده‌ای رو به افزایش است. مدیریت ریسک سیل یک کار چندبخشی و چندرشته‌ای است.

 

برآوردی در سال 1398 نشان می‌دهد که در ایران در حدود چهار میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در سال مورد نیاز است تا در حمایت‌های اجتماعی، بهداشت، آموزش، زیرساخت‌های تاب‌آور و کشاورزی‌ (معادل حدود یک‌چهارم خسارت به سرمایه‌ها در سال) برای کاهش ریسک سوانح هزینه شود.

 

برای کاهش ریسک بهره‌گیری از فناوری‌های نوآورانه، داده‌های بزرگ و هوش مصنوعی و همکاری منطقه‌ای لازم است. در تهران مسیرهایی که احتمال جاری‌شدن سیل وجود دارد، شناسایی شده و اقداماتی با دید مهندسی برای کاهش ریسک سیل‌های عمدتا با دوره بازگشت‌های حداکثر چندده ساله انجام شده است. از جمله اقدامات انجام‌شده می‌توان به لایروبی رودخانه کن اشاره کرد. البته این اقدامات عمدتا با کاهش نفوذپذیری زمین، بتن‌ریزی و محدودکردن روددره‌ها و توسعه آپارتمان‌سازی در حریم رودخانه‌ها همراه بوده است. در فروردین 98 زمان‌های با احتمال بالای سیلاب طبق اعلام پلیس راهنمایی و رانندگی تهران بزرگ، بزرگراه امام علی (ع) از دو جهت (شمال و جنوب) و همچنین جاده‌های متصل به لواسان و فشم در شمال شهر بسته شد.

 

همچنین هشدار به ساکنان و کسبه مناطق دربند و درکه در شمال تهران، جایی که رستوران‌های زیادی در امتداد رودخانه وجود دارد، افزایش یافت. در عمل نگرانی اصلی در تهران از ریسک سیلاب آن است که سیلی مشابه آنچه در پنجم فروردین 98 در شیراز رخ داد، اتفاق بیفتد. آن اتفاق سیلاب ناگهانی بود که در مدت‌زمان کوتاهی همه‌چیز را در مسیر خود نابود کرد.

 

واقعیت آن است که خطر بزرگ‌تر وقوع سیلاب بزرگ واریزه‌ای در دامنه‌های شمال تهران (وقوع زمین‌لغزش در دامنه‌هایی که با شهرسازی، ساخت آپارتمان و برج و احداث خیابان و... دست‌کاری شده، هم‌زمان با وقوع بارندگی‌های شدید) است. در چنین حالتی سامانه‌های گردآوری آب‌های سطحی و کانال‌های احداث‌شده، در برابر خسارت‌های احتمالی تاب‌آور نیستند. به یاد داشته باشید که تقریبا همه بزرگراه‌های شمالی جنوبی تهران در روددره‌ها احداث شده‌اند. محل گذر سیلاب‌های ناگهانی و واریزه‌ای همین بزرگراه‌ها خواهند بود. برای آسیب‌های بزرگ ناشی از وقوع سیلاب در هنگام اوج ترافیک روزانه و زمانی که این بزرگراه‌ها مملو از خودرو هستند، از هم‌اکنون باید اندیشید.

 

مهدی زارع- عضو وابسته فرهنگستان علوم